ХАЛЫҚ ЕМШІЛЕРІНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ - СПРАВОЧНИК НАРОДНЫХ ЦЕЛИТЕЛЕЙ

1

1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13  14  15  16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27

ЗЯДАН ҚОЖАЛЫМОВ

халық емшілері анықтамалығы

Справочник народных целителей

Алматы 2016

ӘОЖ 615.8

КБЖ  53.59

Қ 56    

Пікір жазғандар: Әнуар Тарақ – филология ғылымдарының докторы, профессор  

                              Ораз Қауғабай – жазушы, профессор

         Қожалымов З.

Қ  56  Халық емшілерінің анықтамасы. Жеке емшілер жөнінде мәліметтер = Справочник народных целителей. Данные о народных целителях. /З.Қожалымов. – Алматы: Шалкөде, 2016. – 310 бет.

ISBN 978-601-7262-28-0

     Еңбекке «Қазақстан халық емшілері қауымдастығының» президенті, мәдениеттанушы және өтейбойдақтанушы-ғалым, халық медицинасы ғылымдарының профессоры З. Қожалымовтың ширек ғасыр (1991-2016) зерттеген қауымдастықтың құрамындағы жеке білімді, емдеу жүйесінің білікті халық емшілері іріктеліп, толық өмірбаяндық мәліметтері мен емдеу әдіс-тәсілдері бойынша анықтамалыққа топтастырылған. 

     Кітап ғалымдарға, зерттеушілерге, халық емшілері мен көпшілік оқырман қауымға арналған.

     В этом труде собраны четвертьвековые данные (1991-2016) о народных целителях «Ассоциации народных целителей Казахстана», которые обследовал профессор народной медицины, ученый культуролог и отейбойдаковед,  президент Ассоциации З. Кожалымов. 

Труд предназначен для исследователей, народных целителей и широкому кругу читателей.

                                                                                                         ӘОЖ 615.8

                                                                                                         КБЖ  53.59

ISBN 978-601-7262-28-0                                                                       © Қожалымов З., 2016

                                                                                                                 © «Шалкөде», 2016

                                                                           «Шипагерлік те – өнердің бір түрі»

                                                                                                                       Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы XV ғ.ғ.

Алғы сөз

     Адамзат тарихының өркендеу кезеңдерінде әлемдегі кез-келген ұлттың өзіндік ерекшеліктеріне тән жеке емдік сипаттары мен әдіс-тәсілдері болды. Халықтық шипагерлік адамзат қоғамының алғашқы сатысында пайда болды. Ол ешқандай ғылыми дәлдік пен дәлелді басшылыққа алмады. Тек қана өзіндік халықтық емдік сипаттарының жетістігінің жобалай дамыған көрсеткіштері арқылы ғана өзіндік жалғасын таба білді. Байыбына барсақ, емшіліктің тарихтағы қос арнасын аңғару қиын емес. Шартты түрде, бірі – шығыстық шипагерлік, енді бірі ертеден тамыр таратып келе жатқан дәстүрлі медициналық бағыты. Біз де шипагерлік туралы, оның үстіне шығыстық шипагерлік туралы мәліметтер үзіңді күйінде, сүреңсіз болғандықтан, ел арасында Шығыстық шипагерліктің қуаты мен қызметі туралы мәлім және мәлім емес ой-пікірлер сан алуан.

     Десек те, емшіліктің объектісі мен мақсаты қайда болмасын ұқсас, үйлес, ортақ. Тек ауру, сырқат туралы түсініктер, оны түсіндіру тәсілдері немесе емдеу тәжірибелері әр уақытта бір-біріне ұқсай бермеді. Бұл ауру түрлерінің көбейгенін ғана емес, оны емдеудің баламалы тәсілдерінің қалыптасқанын білдіреді. Емдік адам анатомиясы мен физиологиясын дұрыс, жақсы білуден басталады әрі өсімдіктер мен жан-жануарлар ағзасының емдік қасиеттерін біліп, оларды орнымен қолданудан жалғасын тапты. Организм құрылымы мен қызметтерін білу, игеру мәселелері біртіндеп, баяу жүрсе де, емдік жұмысы әр саты да жүріп, түрлі дәстүрлік жалғасын тапты. Организмнің дене құрылысы мен қызметін жақсы білушілік, өсімдіктердің емдік қасиеттерін ажырата алатын сауаттылық, емдік қасиеттерді дертке орай қолданатын ептілік бір адамның бойынан табыла берсе, ондай жандар шипагерліктің негізін қалаушылардың санатын құрады.

     Қазақ халқының шипагерлік емдік өнері  көне дәуірден ғасырлар бойы  ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып,  өркендеу мен даму кезеңдерінде де халықтық емдік сипатын сақтап келді. Емшіліктің жеке дара шипалық танымы нәтижесінде ұлттық жалпы шипагерлік ілімінің негізі қалана бастады. «Шипалық таным», «шипагерлік» деген ұғымдар енді ғана, жаңадан ғылыми айналымға енуде. Бірақ бұл ұғымдардың мән-мазмұны туралы түсініктер әлі тиянақтала қойған жоқ. Сондықтан да, шипагерлердің іліміне арнайы тоқталу  қажеттігі туындайды. Сондықтан біз осы еңбегімізде философ.ғ.д., профессор Ж. Молдабековтың мына түсініктемесін негізге аламыз: «Шипагерлiк-көп салалы. Десек те ойымызды ықшамдап көрелiк».

     Шипагерлiк – ерекше өмiр,  ұмытылмас өнер, өтiмдi өнеге, тәнмен араласу, дертпен аңдысу, көңiлдi айықтыру жолы, жанды сауаттандыру амалы, келбеттi көрiктендiру, тұлғаны бiтiмге туралау, тұрақтату әдiсi. Бабамыздың түсiнiгiн келте қайырып, қысымдасақ:

     Шипагерлiк дегенiмiз -  өзектен тиянақ табатын тұғырлық өнер, толғауын нар кескiдей ашалап, нақтамалап, дәл түсiретiн тұжырымдау;

- әрқандай түйiндемелердi ұштастыру арқылы несiптiк ризықпен күшiн мiнсiз өткiзу;

- болмыстағы тұтас бiтiмдiктi қалыптастыру, қимыл-қарекетке сәйкес араластық жарасым жасау;

- науқасқа сырқаттың сезiлiстерiн дер кезiнде сездiргiлiк, сезгiлiк тапқырлығы;

- адамдықты көрер көзiдiк сезiлiс, әйгiленiм мен әйгiлiм сезiлгiлiгi, тағы осындай сипаттамалар табыларлық.

     Өмiрiмiздiң өрiсiн тұлғалаған, елiмiздiң есiн жиғызған - емшiлердiң, тәуiптердiң, дәрiгерлердiң тарихымыздағы тағлы-мы әрқалай, бірақ алыс-берісте есте қаларлық, қараңғы тұғырлықта тәнге тәберік. Осы қасиеттердiң басын қосқан, ұрпақтарға жеткiзген Өтейбойдақ Тiлеуқабылұлының қызметi мен көрегендiгi, шығармасы мен шеберлiгi көптеген ұрпақтарды ойландыратын, әлi де ой туғызатын үлкен өнер   деген тұжырымы шипагерлік өнердің құндылығы мен күрделілігін  аңғартады.

Қарапайым халық емі түрлері оның жеке ұлт болып бөлінуіне де, ілгері  пайда болғандығына да күманмен қарауға болмайды.     Алғашқы рулық үйсін, қаңлы, найман, қыпшақ т.б. тайпалары дәуірінде-ақ, шипагерлер ауру адамның сырқатын емдеуді қолға ала бастаған.

    Заманның өзгерісіне қарай атадан балаға сандаған ғасырлар бойы ашықта - жасырында  және құпия да жалғасын тапқан шипагерліктің қарапайым халықтық емдік әдіс-тәсілдері туралы халық хабардар болған.

Бұдан қазақтың халық шипагерлігінің  тарихы ұзақ, біздің  дәуірімізден де арырақ басталатыны байқалады. Қазақтың  шипагерлігінің  емдік  сипаттары ғасырлар бойы жылдар жылжыған сайын жаңа дәуірлік даму сипатына ие болды. Қазақ  шипагерлігінде  адамның сырқатының  пайда болу себептерін біліп анықтаған сайын   емдеп жазудың мәдени емдік жолы  ілгерілей  бастады. Қазақ шипагерлері таби-ғаттың ауа райының тұрақты қалыптылығы мен әртүрлі өзгерістерін адамның денсаулығының қалыпты әрі қалыпсыз болуына және жан –жануарлар мен өсімдік әлемнің тіршілігіне де үлкен әсері бар деп қарады. Өйткені, ұлттық  шипагерлік ауа, су, топырақ және күн сәулесін  табиғаттың негізгі тіршілік көзі деп есептеді. Халық шипагерлері  ертеде ауру  адамның  ішкі және сыртқы  сырқатты белгілерін – өзі айтқаны бойынша тыңдау, тамыр ұстау, ауырған адамның өңін байқау, сөзіне, тұлғалық  көрінісіне және  жүрісіне қарап, денені сипау мен аурудың өзінен сұрау арқылы  анықтады. Аурудың түрін анықтаған соң, өзінің дайындаған  дәрі – дәрмегін ішкізіп  емдеу, қан алу, шертіп немесе шертпей  денеге  лоңқа қою, уқалау, құяң үзу, денеге ыстық – суық өткізіп емдеу, арасанға түсу /минералды  суларға – З.Қ. /,  күн нұрына қақталу, бұлаулау / қарағай, , ермен, қайың жапырақтарына, жалбыз  т.б. /, қой терісі мен қой жынына түсу, қуатты мол ет, сүт, маңыз, ірімшік, құрт, айран, саумал, қымыз  сияқты тағамдарды  пайдалану  т.б. әдістерін  ауру-ларға емдікке қолданған. Мәселен, жаңа сойылған жылқының, қойдың, ешкінің жылы терісіне суық тиген, белі шойырылып ауыратын сырқаты бар адамдарды түсіріп орап, үстіне қалың жапқыш жауып, терлету тәсілін пайдаланған. Халық  шипагерлері  аурудың денесінен қан алу тәсілінде өзіндік әдіс – тәсілдері бойынша орындаған.

     Ғұлама шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы  осыдан бес ғасырдан бұрын адам бойындағы қанды: ««адал қан», арам қан», «құтырған қан», «қанды ірің» - деп төрт топқа бөлген [1, 160-161 бб.]. Шипагер осы тұжырымы бойынша жылдың мезгілдік өзгерісіне сайкес, көктемде адамның да қанында пайдасыз өзгерістік құбылыстар болатыны туралы анықтамасын ұсынды, идеясын дәлдей білді. Қан адамның өмірінің негізі құралы әрі мүше бөлшектерін майлаушы қызметін атқаратынын да  анықтай алды. Қан жанның серігі немесе құрамдас бөлігі болатынына жеке тәжірибелеріне сүйеніп анықтады,  ешқандай күман келтірмеді.     

     Халықтық шипагерліктің ғылыми медицинаға жақындауына тұңғыш рет негізін қалаған осы ғұлама баба еді. Қан жөнінде емдіктің қарапайым халықтық тәсілдерін жас кезінен бастап ғұмырының ақырына дейін зерттеген, еңбектер жазған медицина ғылымдарының докторы, профессор Е. Оразақов халықтық шипагерліктің емдеу әдіс – тәсілдері  туралы былай дейді: «Адам денесіндегі арам қанды сыртқа шығару «қарықтық салу», «лоңқа төңкеру» арқылы «қан тасуды» емдеу үшін шертпек, қандауыр, біз, містер, қарықтық атты құралдар пайдаланадылады. Қан көбіне шеке және маңдай тамырдан алынады.

Ол үшін мойынға сүлгі салып еппен бұрғанда, әлгі қан тамырлары басқа қан тамырларынан ерекшеленіп білеуленеді. Содан кейін шертпек не қандауырдың ұшын оттың жалынына жалатып алып қан тамырын аздап тіледі, сол сәтте қою қара қан ағады, аздан соң қанның түрі бозғыл тартып, қалыпты жағдайға келгенде сүлгіні босатады да, қанды тоқтату әрекетіне кіріседі ...» [4, 25 б.]- деп, ғалым шипагердің өзінен бес ғасыр бұрынғы идеялық ойларын толықтырады. Халықтардың аймақтық орналасуына қарай, жеке шипагерлердің де ұқсастық немесе өзіндік құпиялық емдік әдіс-тәсілдері болды. Шипагерлікте сыртқы ауруларға оташылықтағы сынық пен буын шығу жататындықтан, сынықтың денедегі түріне қарай шипагерлер сынған сүйекті орнына келтіріп таңу мен қарапайым операция жасау сияқты  оташылық  тәсілдерін пайдаланды. Оның  қарапайым озық жетістіктерін байыта білді.

Ұлы Әмір Темірдің /1333-1405/ өзі жазған өмірбаянында 1354 жылы  қатты сырқаттанады. Самарқанның шипагері анардың шырынымен емдей алмай, Түркістанның шипагері қан алып, айықтырғанын айтады [2, 12-13 бб.]. Бұдан Орта Азияда X-XV ғасырларда дамыған жоғары ғылыми шипагерлік ілім болғанынан хабардар етеді. Қараүзген шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының да өзінің «Шипагерлік баян» атты медициналық энциклопедиялық еңбегінің  де жазылуы осы XV ғасырда екені жоғарыдағы айтыл-ғандардың шындыққа үйлесетінін білдіреді. Халық емшілігінің  емдік халықтық сипаттарын оның өткені, бүгіні және болашағы жөнінде кезеңдерге бөліп жүйелеп қарауды қажет етеді. Шипагерлік саласының отызға жуық түрі барын ескерсек,  бұл ғылыми талдауды жеңілдетіп қалмастан, оның өрісін кеңейтіп, болашағының таза өркендеуіне және басқа да ғылымдар саласымен қатарлас әрі тең дамуына маңызды болмақ. Бұндай танымдық жеке-жеке анықтамалық сипат-тамалар мен тұжырымдамалар жасау, халықтық шипагерлік өнерінің ұлтты рухын өркендетуге және зерттелуіне зор көмегі болатынына бағыт бере алады.

    Сондықтан да халық шипагерлігіне ғылыми танымдық зерттеулерді жалғастыра беру, бұлақтың бітелген көзін ашқандай әсері болары шындыққа айналмақ. Әр түрлі кезеңдерде шипагерліктің халықтық сипаты неше түрлі кедергілерге ұшырап, өрісін кеңейте алмауынан кенжелеп қалды. Сонда да  болса, ертедегі шипагерлер емдеу жүйесінде  дәрісін негізгі және қосымша дәрілер деп бөліп, өзінің рецептерін пайдаланды. Сөйтіп қайнатпа дәрі, шар дәрі, ұнтақ дәрі, оқ дәрі, шекерлі – шарбәт  дәрі, қоймалжың дәрі, шылатпа дәрі, сылама дәрі, т.с.с. дәрі – дәрмектерді  өсімдіктердің  құрамынан  /сабағы, тамыры, гүлі, жапырағы, қабығы, жемісі, шайыры, тұқымы/, хайуанаттар мен жәндіктердің мүшелерінен   / сүйегі ,еті, сүті, терісі, майы, жүні,  т.б. /  оның ішінде аю еті, бұғы мүйізі, жолбарыс сүйегі, құдыр кіндігі, құстардың еті, жұмыртқасы, бие қымызы, сиыр сүті,  түйе шұбаты, шаян, сүлік т.б. және минаралдардан / мыс, сынап, күкірт, ашудас, тотияйын, тұз, алмас т.б. / сол дәуірдегі өлшемдік жүйемен дайындаған / кг,г грамм, мил.грамм өлшемі болмаған/. Мәселен, Шәрбат дәрілерді дайындауда бір немесе бірнеше түрлі дәрілерді  суда қайнатып, шамасынан сүзіп алып, оған шекер, бал немесе жеміс суларынан қосып әзірлейді. Сылама дәрілерді аю, борсық, жылқы, қаз майларынан  дайындаған. Тамшы  дәрілерді ішуге, көзге, құлаққа тамызу үшін әртүрлі  дәрілерден  жеке-жеке мөлшермен дайындаған.

    Қазақ шипагерлері өздері жасаған дәрілерін тұмаудың алдын алуға, бас ауруға, зиянды жәндіктердің шаққан уытын қайтаруға да қолданған. Дегенмен, Орта Азия мен қазақ жерінен орта ғасырдан бастап шыққан ғұлама ғалымдар, есімдері бүгінде әлемге белгілі Әл-Бируни, әл-Разани,  Әбунәсір әл – Фараби, Жүсіп Балласағұн, Әбу-Әли ибн-Сина  т.б. ғұламалардың медицина саласындағы еңбектері емдіктің халықтық сипатын өркендетіп, ғылыми ілімге жақындауына зор ықпал етті. Ғұламалар еңбегі халықтық шипагерліктің бай мұрасынан жинақталып сұрыпталып жазылғандықтан да, еңбектің идеялық тұжырымдары халықтың арасында тез тарады әрі оң қабылданды. Халықтық шипагерліктің теориялық пен тәжірибелік жетістіктері ең алдымен қазақ елі мен Орта Азияда шипагерліктің өрісінің кеңеюіне, өркендеуіне әсері зор болды. Әсіресе Отырардың түлегі ғылымда екінші Аристотелі атанған  ғұлама ғалым  әл-Фараби «Адам ағзалары жайлы» және «Жануарлар ағзалары жайлы» т.б. медициналық еңбектерін жазып қалдырса, ал әл-Фарбиді өзінің ұстазы атаған, оның ілімін дамытушы ғұлама ғалым әрі дәрігер Әбу Әли  Ибн Cина   медицинаға арнап 16 кітап жазғандығы мәлім болды. Бұл ойшылдардың халықтық шипагерлік ілімін ғылыми теориялық әрі тәжірибелік ілімге айналдыруы,  халықтық шипагерліктің  емдік тәсілдері мен әдістерін байыта түсті. Қазақтың халық емшілігі өзімен іргелес Қытай, Тибет, Монғолия, Үндістан, Орта Азия, Араб, Ресей т.б. елдердегі халықтың емдік дәстүрлерімен, бір жағынан, өзінше ерекше, бір жағынан, олармен ұқсас, сабақтас та болды.

    Қазақтың халықтық емдік жүйесіндегі үлкен ілгерілеудің нәтижесі оның шипагерлерінің Шығыс пен көрші елдердің шипагерлік өнерлерінің жетістіктеріндегі үндестік пен ұқсастықты еді. Қазақ шипагерлерінің көршілерінің шипалық әдіс-тәсілдерін пайдаланып, өзіндік шипалық тәсілдерін байыту мен  біріктіру шеберлігінің жетістігі, ұлттық шипагерліктің негізін қалады  деген тұжырымдама жасауға болады.

    Халық емшілігінің ізгілік мұраларын бір ілімдік арнаға келтіруде  ғұлама ғалымдардың жаңа ойлары, жаңа ғылыми тұжырымдары мен білген теориялық пен тәжірибелерінің оң жетістіктері  халықтың денсаулығын сақтау мен қорғауға арнағандығын аңғартады. Халық емшілігінің тарихи жетістіктерін көптен зерттеп жүрген, медицина ғылымдарының кандидаты, ғалым Бекен Тұрсын: «Халық емінің өрлеу кезеңдері жазба деректердің жоқтығынан әлі зерттеліп біткен жоқ. Қазақтың халық емінің де тамыры көне дәуірден ғасырлар бойы ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып келе жатқан халық мұрасы. Халық емі жоқ ұлттың бүгінге дейінгі өмірі де, болашағы да болмас еді. Қазіргі медицинаның негізі мен ірге тасын қалағанда сол халық емі,яғни халықтық медицина екенін кім жоққа шығара алар» - дейді [10, 41 б.]. Бұндай ғылыми тұжырымдама да өмір шындығынан алынғандығын аңғартады.

Халықтық шипагерліктің жеке дамуының тарихын дәлелдейтін нақтылы тарихи деректері болмады. Оның тарихы халықтың ауыз және жазба әдебиеті бойынша, саяхатшылар мен көпестердің қолжазбалары мен күнделіктері негізінде, архологиялық және этнографиялық топтардың материалдары мен тағы да басқадай деректерге сүйене жасалынып келді.

    Қазақтың халық шипагерлігінің қыры мен сырын зерделеп қолжазбаларын қалдырған А. Левшин, А. Ягмин, Ш. Уалиханов, Н. Зеленд т.б. да зерттеушілер де өздерінің жеке ойларын білдірді. Мәселен, қазақ даласында қан алу емі ауруларды емдеудің негізгі жолы екенін Г. Колосов (1903 ж.), А. Ягмин (1845 ж.) жазды. Ал дәрігер Шустовтың (1895 ж.) жазуы бойынша қазақтың шипагерлері адамның басы қатты ауырғанда, бастың белгілі бір жерін бізбен шаншып, оның орнына күл сепкен. Бұл емдеу тәсілі  қытайдың инемен емдеу тәсіліне ұқсастығы байқалады. Бұл емдеу тәсілі қытайдан да бұрын немесе қатарлас  қазақ халықы арасында да дамығандығын білдіргенімен, оның біртіндеп ел арасында емдік түрден алшақауы нәтижесінде, ұлттық емдік сипатын  жоя бастағанын көрсетеді. Халықтың өз ұлттық жазуы болмауынан  оның сан алуан шипалық шипагерлік әдіс-тәсілдерін қағаз бетіне хатқа түсіруіне мүмкіндігі болмады. Шипагерлер көргенін, білгенін, естігенін көбіне есте сақтап, жеке шипалық қызметтерін жалғастырып отырды. Қазақ емшілері аурудың пайда болуы денедегі  сыртқы суықтық пен ішкі ыстықтықтан болады  деп ұғынды. Ауруды жазудың негізі оны терлету деп, ауруға суық тиген деген болжаммен шөп дәрілерін – апиынды, мияның тамырын және жалбызды беріп терлеткен. Терлеген ауруды қатал жылы бөлмеде ұстаған. Өкпе мен Көк жөтел ауруларына ұшырағандарға күшті қуатты тағамдар беріп, қымыз ішкізіп және жылқы мен борсықтың майында ішкізіп емдеген.

    Халық шипагерлері өздерінің ауруды емдеудің тәжірибелерін дамыту нәтижесінде жүзден аса ішкі және сыртқы адам ағзаларының ауруларының аттарын  білген. Шипагерлер ауру  ыстықтық пен суықтықтан болатындықтан адам қуатының  тепе-теңдігінің бұзылуына әсері болатынын  түсінді. Емдеу тәсілдерінде ойлап таба білді. Ертеден-ақ, қарапайым халық шипагерлері психикалық аурулардың пайда болудағы сыртқы сипаттық  себептерін жақсы білгендіктен оған «меңіреу», «есі ауысқан», «елірме», «жынды», «қоян-шық», «құтырған», «делбе», «талма» т.б. анықтамаларды қою арқылы шипагерліктің ұлттық сипаттағы психологиялық және философиялық танымдарын туғызды. Жүйке-жүйесінде ауытқудың әртүрлі сырқаттарына ілінгендерді емдеудің емдік тәсілдерін білген қазақ шипагерлерінің қарапайым тәсіл-дерінің дұрыстығынан оның ілімдік негізіне жол ашылды. Сондықтан да, халықтық емдік жүйелері жеке  шипагерлердің шипалық іс әрекеттік тәжірибелері  арқылы жинақталып, бір тұтас халықтық емдік жүйенің сипаттық негізін қалауға  әрі оны дамытуға  ыңғайластырылды.       

    Халық шипагерлігінің алғашқы сатысында бақсы –балгерлердің сиқырлы әсерлері мен қарапайым емдіктің халықтық шипалық сипаты қатарласа, адамның ауруын емдеуге үлестерін қосып отырды. Сондықтан да, халық шипагерлері алғаш рет ауруды емдерде көбінесе діни сенімдер мен әдеп-ғұрыптарға негізделді. Дегенмен, қоғам-ның даму жүйесі халықтық шипагерлікте оташылар, сынық-шылар, шөппен емдеушілер, қан алушылар, сылап-сипаушылар, діни сенім және әдет – ғұрыптармен емдейтін  т.б. топтары пайда болды да, олар бойларындағы қасиеттерін  жақсы жақтардан көрсетіп дәлелдеуге әрекет етіп нәтижелі болуына ұмтылды.

    Бақсылық өнері – тәңірдің  сиы, құпиясы деген ұғымда болды. Бақсы ол өз  ортасыныда басшы және шипагері қызметін атқарып өзінің болжампаздық, көріпкелдік, құмалақшылық, сиқырлық, ақын-сазгерлік ерекшеліктерімен  халықты өзіне иландыру сенімі арқылы емдеді.  Халық шипагерлері өркендей келе әртүрлі емдеу тәсілдері ішінде шамандық діни сенімі тәсілімен: қайтыс болған киелі әруақты адамдардың кесенесі басына ауру адамды түнету арқылы мал сойғызып, әруақтарға арнап дұға оқытып ауруынан жазылуына, нәрестелі болуына  немесе жолы ашылуына тілектер тілету арқылы  / бүгінде жалғасуда  - З.Қ/ және уқалау, ұшықтау, қақтыру, аластау, қорықтық құю, үшкіру, дем салу, шошындыру, дұғалық ішірткі беру, тұмар жазып беру, аштау, бақсылардың  көмегіне жүгіну, ауруды көшіру, ауруды қуу, көшіріп емдеу, ұқсастық табу арқылы емдеу, ықылықты емдеу, арбау сөздеріменде, емдеу деген иландыру әдістерімен, шешек ауруын емдеу, жылан, бүйі және қарақұрт шаққаннан емдеу, шабақтау, сорбақта т.б. шипалық тәсілдерді пайдалану арқылы өрісін кеңейте бастады. Мәселен, шипагерлер қан қысымы өзгерген, бет-аузы қисайған, қол-аяқтың тартылуын адам организміндегі нервтердің зақымдануы деп болжап, қажетті емін пайдаланып, сырқатты жаза білді. Ол үшін науқасқа күйдірілген  ыстық қышқаш темірді  жалатқанда, одан адамның тілі күймей, керісінше адамның артқы миы мен тұлабойы тітіркенген. Осының әсерінен денедегі зақымдалған нерв талшықтары оянып, қалыпты жұмыс істей бастауынан аурудың беті бері қараған. Ұшықтауда да тітіркендіру әдісін пайдаланып бетке суық сумен бүрку және жүгенмен ұшықтау арқылы, немесе шошындыру үшін аурудың үйіне атпен шауып кіру тәсілі бойынша да, шошынған нервтердің қалпына келуі үшін  емдік шаралар қолданған. Бұл емдік шипалық тәсіл бүгінгі ғылыми медицинадағы шартты рефлекстік шошындыру мен өзін-өзі иландыру тәсіліне ұқсастығын білдіреді.

1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13  14  15  16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27