ХАЛЫҚ ЕМШІЛЕРІНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ - СПРАВОЧНИК НАРОДНЫХ ЦЕЛИТЕЛЕЙ

2

1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13  14  15  16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27

    Шипагерлер ішкі ауруларды көбінесе қан кетіру, денені уқалау мен ысқылау, денесін қалың жамылғышпен жауып  қымтап жылту,  ішін айдату,  құстыру, тамақты аздап беріп ашықтыру, қайнатылып жасалған дәрі–дәрмектің тұнбасын немесе ұнтақтарын ішкізумен терлету, зәрін шығару, ішін жүргізу, қақырық түсіру арқылы емдесе, ал табиғи минералды сулар және балшықтар арқылы аяқ – қолдары мен тері ауруларын емдеген. Халықтық шипагерлікте шипагерлер сыртқы жара, ойық жара, сынық, буын шығу, күйік, ісік, сіңірдің тартылуы әрі созылуы мен үзілуін және ісікті де емдей білген.    

    Кейбір деректер бойынша, қазақ халық шипагерлігінде оташылық XIX-XX ғасырдың басында жақсы дамығандығы  баяндалып оның ғылыми құрал саймандық оташылықтан онша алшақтығы байқалмаған. Оташылар: қан тоқтату, қан алу, үсіген жерлерді емдеу, күйікті, жылан мен қарақұрт шаққанды, адам денесіндегі бездерді, көздің ағын сылып алу, желкеге шыққан шиқанды кесіп алу, ісіктің аузын шығару т.б. емдік көмектерін жасаған. Мәселен, қанды тоқтату үшін адамның өзінің аққан қанын жинап алып, оны шағын ыдыста күйдірген де, одан кейін жанған қанның күлін жараның үстіне сепкен. Құмырсқаның илеуін суға қайнатып ісіген жерге таңу арқылы аузын шығарған. Кейде қарапайым тәсілмен жасалған «Қимай» майын жағумен сыртқы жараны емдеген. Бұл туралы қазақтың халық емін дамытып ғылыми анықтама берген медицина ғылымдарының докторы, профессор Естөре Оразақов былай анықтама береді: «Қимай» алу үшін қойдың қиын қаластырып жағады, жер ошаққа өртеген қойдың құмалағы мен қиының будақтаған қою қара түтінінің үстіне қазанды төңкергенде жіңішке түтікпен жанындағы жабық ыдысқа тамшылап ағатын майын қимай дейді»[9, 24 б]. 

    Сынықшылар – ешқандай дәрі көмегінсіз әрі гипссіз сынықты салып, қарапайым әдіспен таңып мерізімдік шарттық әдіспен қосымша емін жасап, сынықтың толық әрі мінсіз бітуін қадағалаған. Қазақтың көреген оташылары нәрестенің опырылып кеткен бас сүйегінің ұсақ сынған бөлшектерін еппен алып, оның орнына жас тасбақаның сауытын жапсырып, оны жаңа сойған тайдың ішегімен орап таңып тастап қалыпты түрде жазып алуы, халықтық шипагерлердің емдеу мәдениеті сатысының жоғарылығын көрсетеді. 

    Дегенмен, біздің заманымыздың III-IV ғасырларында Орталық Азияда өркениеттің дамығанын бүкіл дүниежүзілік ғалымдары мойындайды. Бұған дәлел Орталық Қазақстан-дағы Қарабие моласын археологиялық қазу кезінде бас сүйегін тесіп хирургиялық операция жасалған жас адамның қаңқасы табылады. Бұл адамның өмір сүруін білгір ғалымдар болжаммен біздің заманымызға дейінгі V-III ғасырлар деп болжайды [11, 11 б]. Бұл біздің дәуіріміздің III - IV ғасыр-ларында Орталық Азияда өркениеттің кең дамығандығы оның өнерінің бір саласы халықтық шипагерліктің ертеден - ақ  дамып отырғанын аңғартады.

    Ғұлама шипагер Ө. Тілеуқабылұлы сырқаттың пайда болуы туралы өз ой тұжырымын: «аурудың пайда болуының негізі көзге көрінбейтін майда құрттардың әсерінен» [1, 102 б]-дейді.   Осыған байланысты ғұлама шипагер ауру түрі де үш түрлі: тума, тұқым қуалайтын және жұқпалы болатынына да тоқталады. Шипагердің осындай аурудың жұғуы мен асқынуына байланысты танымдық тұжырымдамасы,  бүгінгі медицина тілімен түсіндіргенде ауру қөзге көрінбейтін ұсақ микроптардан жұғады деген ұғымға жақындайды. Шипагердің емін қолданғанда аурулардың түріне қарай бөлек рецепін пайдаланып, кейде өзі де ауруларға берілетін дәрмегін ішіп улануы, қайтадан оның емін табуы, одан кейін қана ауру адамды емдеуге пайдалануы шипагердің батылдығы мен өз ісіне деген танымдық қатал жауап-екршілігін білдіреді.

    Бұл шипагердің ұлты мен оның ұрпағының болашағын зор сеніммен бағалап, өзіне-өзі есеп беретін таза ғылыми адам екенін көрсетеді.  Ғалым шипагер Ө.Тілеуқабылұлы  өлім аузына іліккен үсіген адамдарды сусыз жерлерде «тұншықтырма», ал өзен суы бар жерлерде «малма» деген емдеу жолдарын қолданса, күйікке ұшырағандарды күйіктің дәрежесіне қарамай емін жалғастырып  нәтижесін  көреді. Қысқасы, Ө. Тілеуқабылұлы қарамаған аурулар сирек шығар, ол бәріне тәуекел етіп  Аллаға сиынып шипагерлік өнерін іліми тұрғыда дәлелдеп дамыта білді.

    Табиғат кеңістігінің шексіз шипалы емге бай екенін түсінген шипагер Ө. Тілеуқабылұлы еуропалық медицинасы ғылымынан бұрын-ақ, рахитпен ауыраған баланы жылы киіндіріп күн шуаққа шығарып тұрса сырқатынан жазылып, аяғын басып кетеді деген ұсынысынан қазақ халқының шипагерлік емдік тәсілінің табиғатан нәр алып, ертеден дамығандығының негізгі бір дәлелі болумен қатар, оның  философиялық танымдық ойының тереңдігінің нәтижесін айқындайды.

    Қазақ халқының шипагерлері оба, тырысқақ, шешек, алапес, сүзек, күйдіргі, қызылша сияқты қауіпті індет ауруларының өте қауіпті екенін және одан қорғану мен сақтанудың, ал кейбіреулерін емдеудің  жолдарына да  өте сауатты болған.           Мәселен, оба ауруына ұшыраған адамды оңаша бөлек үйде ұстау, ешқандай жақын қатынаста болмау, тамағын ұзын ағаштың ұшына байлап беру, егер өте қауіпті болса өзімен бірге  мүлкінде өртеп бұл орыннан елі тұтас көшіп кетіп қайта оралмаған. Бұл тәсілдердің бүгінгі ғылыми медицинаның гигиналық сақтану мен қорғану талаптарына ұқсатығын білдіреді. Дегенмен, көптеген жұқпалы әрі қауіпті аурулардың пайда болу себептерін, анықтау жолдары мен емдік тәсілдерін ғалым шипагер

    Ө. Тілеуқабылұлының XV ғасырда-ақ ғылыми анық-тамалық жүйесі бойынша оң нәтижеге жетуге деген іс-әрекеті орындалғанын байқауға болады. Ол арманын көбіне дала тәжірибесінің жетістіктерінің болжамына қарай іске асыра білді. Шипагер емдіктің халықтық сипатын ғылыми жүйеге толық жақындата алды. Халықтық шипагерлік өнері халықпен бірге жаралып, бірге  өмір сүріп, әдіс-тәсілдерін жалғастырып өркендейтініне ерекше мәндік көзқараспен қарады. Оның болашағына жауапкершілікпен қарағаны халықтың «жеті өлшеп, бір рет кес» деген ойының шеңберінің талабын орындағанын көрсетеді. Шипагердің осындай терең танымдық ой толғанысы оның «Шипагерлік баян» еңбегінен анық байқалады. Халық шипагерлігі жөнінде алғаш «Қазақтың халық медицинасының құпиясы» атты монографиялық еңбектерін жазған медицина ғылымдарының докторы, профессорлар А.Алдашев пен Ж.Әлімханов: «Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының халық емшісі дегеніміз - халық ұғымы бойынша қолынан әр түрлі өсімдіктерден, минералдық заттардан, жануарладың әр түрлі ағза мүшелерінен дәрі – дәрімек жасап сол бойынша әр түрлі ем қолдана білетін, сол ем домын өз ортасының қоғамдық, мәдени және діни ұғымдарына сайкес халыққа медициналық көмек бере алатын адам»,- деген анықтамасы негізінде халық емшілігінің шипагерлік өнерінің тарихи кезеңінің қажеттілігіне тоқталады [13, 137 б.].  Ғұлама шипагер Ө.Тілеуқабылұлы өзіне дейінгі көне танымдық шамандық діни сенімдік пен иландыру арқылы емдік жүйелерінің пайдасынан зиянның молдығын анықтап, ол нақты ілімдік әрі ғылыми жүйе бойынша ауруды емдеудің  шипалық дәрі-дәрмектік тәсілін ұсынды. Халықтық шипагерліктің өткеніне зер салсақ оның даму сатысының біртіндеп өсіп отырғанын байқауға болады.

    Ғұлама баба шипагерлердің өзін екі топқа: Дарымдылық  және Болжамалы  деп бөліп, бұл шипагерлерді 24 түрге жіктеп әр атаудағы шипагердің  /теңдессіз шипагер, емші, қаншы, тамыршы, оташы,  сынықшы, бақсы, балгер,  әулие,  әнбие т.б./ жеке-жеке шипалық емдік сипаттарына  тоқталып, әрбір шипагер өз қолынан келген емін қана қолдануды  және емші  деген атаудан шипагер атауы дұрыстығын анықтап берді. Бұндай шипагерлердің атаулық ғылыми анықтамалары осыдан бес жарым ғасыр бұрын белгілі болғанымен,  ол жүйелік шипагерлік атаулар бүгінде әлі ғылыми анықтамаға енбеуі салдарынан төрт-бес шипагерлік атауы ғана / емші, бақсы, құмалақшы, сынықшы т.б./ аталуда. Бұл шипагерлік өнерінің ғылыми зерттеулерде әлі жоқтығын аңғартады. Аурудың пайда болуының себеп-салдарын адамдардың ортасындағы кейбір денесінен кері қуат бөлетін адамдардан болатынын шипагерлер ертеден-ақ сезді және кері қуат бөлетін адамдарды да, оның туғызатын ауруы түрінде анықтап білген. Мәселен, адам сырқатының пайда болуының кейбір себептері тіл сұғы мен көз сұғы бар  деген адамдардың  кері әсер күшінен болатынын қарапайым халықтық түснік болса, шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы  оны іліми негізде дәлелдеп жазады.

    Көзі мен тілінің сұғы бар адамның сыртқы және ішкі денелік мүшелерінің белгісіне дейін шипагер дәйекті негізде дәлелдеді деп, оның «Шипагерлік баянында» анық айқындама берілді деуге толық негіз бар. Дегенмен, қараүзген  шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы қазақ халқының емдік тәсілінің халықтық жүйесіне үлкен өзгеріс жасады. Ө. Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баян» еңбегі халық шипагерлігіне жаңа қадам, жаңа танымдық көзқарас туғызып, жаңадан ғалымдар мен зерттеушілердің бір тұтас  ұлттық этникалық халықтық емдік  жүйесін жасауына  ең негізгі сенімді құралға айналды.

    Бүгінде көптеген ғылым жүйесінің ғалымдары мен зерттеушілері ғұламаның медициналық энциклопедиялық еңбегіне өздерінің оң тұжырымдамалық бағаларында беруі мен зерттеу жұмыстарын бастап жалғастыру, осы ғұлама еңбегінің жетістігі мен ғылымнамалық нәтижесі екенін аңғартады. Бұның дәлелін ғалым медиктің ой  тұжырым-намасынан табамыз. Медицина ғылымдарының докторы, профессор Ш. Абдуллаев «Тамыр – жан сезімі» деген ғылыми мақаласында Ө. Тілеуқабылұлының еңбегіне: «Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы өзінің «Шипагерлік баян» атты еңбегі арқылы бүгінде есімі дүние жүзіне әйгілі болып отыр. Бабамыз өткен ғасырдағы дана ғалым, одан қалды Европаның әйгілі оқымыстыларының ой пікірі бір – бірімен жалғасып, елімізді жұртшылықты өте қуанышқа бөлей отырғаны  мәңгілік тарихта ұмытылмайтын оқиға» деген анықтамасын береді[14, 58 б.].

    Ұлттық байлықтың бір саласы рухани жетістік. Рухы биік ұлтта дені сау ұрпаққа ие, отанын қорғаушы, дамытушы да. Таза рухты халықтың денінің саулығы оның шипагерлік өнерінің білімділігі мен мәртебесінің биіктігіне тәуелді болады. Ресейдің халық медицинасынынң анықтамсында: «Халық медицинасы барлық уақытта да ол халықтың тарихы және дәстүрімен тығыз байланысты болған»,- деген тұжырымдамасынан рухы биік халықтың шипагерлік дәстүрінің өмірінің мәңгілігін көрсетеді [15, 11 б.]. Халықтық шипагерлік дәстүрдің  терең философиялық ойын еркін түсінген  ғұлама,  қараүзген шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы ХУ ғасырда  шипагерлер (емшілер) тобын  Дарымдаулық және Болжамалы деп екіге, ал олардың құрамын 24 ге бөлгенін жоғары да айттық. Сол шипалық ем жасайтын шипагерлердің ішінен бүгінде аттары айтылатындары емші, бақсы, балгер, болжаушы, жауырыншы,  жұлдызшы, көріпкел – телепаттар, оташы, тамыршы, үзуші, шөппен  емдеушілер  жөнінде қысқаша анықтамалар беруде зерттеудің  бір жақты болмауына септігін тигізеді, емдіктің халықтық сипатының өркендеуіне жол ашады деуге бола-тындай.

1. Емшілік / шипагерлік / –  көне дәуірден ата-бабадан ұрпақтан- ұрпаққа жалғасқан киелі тектік қасиет. Емшіліктің тамырының тереңдігі мен қанатының кеңдігін әлі әлемдік ғылымда толық дәлелденбеген.  Бұған дейін емшілік саласы ғылыми зерттеу саласына енбеді. Жоғары да аттары аталған қазақ және Орта Азия топырағында дүниеге келіп, аттары бүгінде әлемге әйгілі ғылымдар оның ішінде екінші Аристотелъ атанған Әбу Нәсір әл – Фараби, ғұламалар  әл – Бируни, әл – Разани, Әбу Әли Ибн Сина, Жүсіп Баласағұни, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы сияқты  ғалымдар халықтық шипагерліктің өркендеуіне арнап мәңгілік өшпес ілім және ғылыми  еңбектерін қалдырды.  

    М.ғ.к., доцент Т. Төлендиев: «Халық медицинасы ол барлық білім мен тәжірибенің жинағы, ол тек емдеу емес, ескерту жасау  арқылы адамға туғаннан өмірінің соңына дейін қызмет етеді»- деп, шипагерліктің асыл мұрасын бағалай білді [16, 3 б.]. Қазақ  халқының шипагерлік өнерін тәжірибелік деңгейінен теориялық іліми ғылымдық деңгейге XV ғасырда  ғалым шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы шығарды. Осындай биік деңгейге жеткен қазақтың халықтық шипагерлігі елді басқа ұлттардың отарлау, басқару кезеңінде жойыла бастады. Қазақ халқының шипагерлік өнерінің тарихы болмаған, жазылмаған  деп көрсетіліп келгенмен, ел тәуелсіздігінен кейін жоғалған, жабылған тарих қайтадан өз орнын тапты. Халық емшілігі туралы толық анықтаманы осы ізденуші З. Қожалымов өзінің еңбектерінде кең көлемде толық сипаттамалар берілген [17, 282-297 бб. 18, 102-108 бб. 19, 220-224 бб.].

XIX ғасырдың аяғында Томск университетінің медициналық факулътетінің түлегі Әміре Айбақын туберкулез ауруына қымыздың емдік қасиетін анықтады. Бұл жаңалықты туберкулез ауруын қымызбен емдеу арқылы ғылыми жағынан  дәрігер Зейін Шашкин толықтырды.

    Қазақтың аса талантты ақыны Сұлтанмұрат Торайғыров өзінің «Айтыс» дастанында халық шипагерлерінің шипасы жөнінде: «Мен айтсам сар даланың емшілерін, Оларды жаратпаған құдай тегін. Қонғызған тәуіптікті тұқымына, Талайға өмір берген қолы жеңіл. Оқымаған, тоқыған дарып кеткен, Еш қазақ жамандамас қылған емін. Себебі, олар емдейді басшы болып, Өткендердің өмірі бергендерін. Ел оны сыйламайды тіпті  жайға, Келмейтін болса егер ешбір пайда. Теңей жаздап сөйлейтін кейбіреуін, Ауруды жазуын да бір құдайға»-деп [ 14 ], халық шипагерлігінің маңызы мен қажеттілігін жырға қосу арқылы, шипагерлік құдіретіне сенімін білдіреді, тоқтам жасайды. 

    Ұлы отан соғысы жылдарында жас дәрігер Естөре Оразақов жаралы солдаттарды дәрілік өсімдіктердің көме-гімен емдеді. Ол кейін медицина ғылымдарының докторы атағын алғансоң, өмірінің соңына дейін халық шипагерлігінің құпия сырларын ашып, ғылми еңбектерін жазды әрі қазақтың физологиялық табиғи емінің негізін қалады. Ұзақ уақыттан бері халық медицинасын зерттеуші медицина ғылымдарының докторы, профессор Е. Әбілқасымов: «Халық медицинасы дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардан алынатын шипалы өнімдер мен минерал заттардың емдік қасиеттері алуан түрлі аурулардың белгілері мен сол аурулардың емдеу тәсілдері және олардан сақтану жолдары туралы тарихи даму барысында халық жадында қалыптасқан тәжірибелік білімдердің біртұтас жүйесі» - деген [21, 3 б.] тұжырымы да халық шипагерлігінің ұзақ тарихына арналғанын айқын-дайды. Академик Төрегелді Шорманов тағамдардың емдік қасиеттерін зерттеп ұсынып қана қалмастан, қарапайым халықтық өлшемдік бойынша халық емшілері дайындайтын дәрі-дәрмектерді де өзінің ғылыми тәжірибеханаларында тексертіп, оң ғылыми қортындылық шешімін берумен емге пайдалануға ұсынысын беруде.

    Академик Т. Шорманов: «Көне заман дәрігерлері шипалық қасиеттерін ем ретінде қолданған дәрі-дәрімектің өсімдіктердің 300-ден астамы дәрілік заттар жөніндегі мемлекеттік тізімге енгізіліп отыр. Осының өзіннен-ақ халықтық фитотерапия тәжірибесі барынша көңіл бөліп зерттеуді, ал оның тексеруден өткен табысты салаларын ғылыми медицина қорына ангізіп отырғызуды қажет ететіндігін көреміз»- деген [22, 4 б.] ұсынысының халық шипагерлігін зерттеу мен өркендетуге маңыздылығын аңғартады.

Емшілік саласының тылсым құпиясына философиялық танымдық көзқарасымен тұжырымдарын жазатын профессор Ж. Молдабеков өзінің «Емшіліктің философиялық мәселесі және мәні» деген ғылыми танымдық мақаласында: «Емші елімен бірге көгереді. Емшілік адамға деген  жаңа түсінікті, абройлықты, кең түсінікті, сенімділікті, пайымдаушылықты, мейірімділікті насихаттайды, адамгершілікті әр қырынан пайымдайды. Адам жетілу үшін парызға деген сезімталдық пен  сенімділікті иемдену керек.  Емшілік дәстүр,  әсіресе, шығыстық дәстүр, меніңше зерттеуді күтіп тұрған  өзекті мәселелердің санатында», – деген [23, 203-206 бб.] философиялық танымдық идеясынан халықтың шипагерлік /емшілік/ саласына ғылыми талдаулардың аздығы мен болжамдардың жинақталмай жатқандығы туралы тоқтамын білдіреді. Халық шипагерлігі Конгрестеріне қатысқан Қазақстан мен шет елдерден келген ғалымдар мен емшілер баяндамаларында халық медицинасын / шипагерлігін / ғылыми бағытта дамыту туралы ойларын   айтты. Емшілер шеберлік сеанстарын көрсетіп өзара тәжірибе алмасып, мол білім алғандай болды. Бұл емшіліктің жаңа бағытта өркен-деуіне ықпал еткендігі аңғарылды.

   Өте жақсы баяндамалар ғылыми жинақтық кітап болып баспадан шығарылды. Бүгінде емшілер қауымдастығы тара-бынан тылсым құпия сырларын  зерттеу қызметі жан – жақты дамып келеді. Пікірталас нені көрсетті? Қазақтың мәдениетінде шипагерлік дәстүрлердің түрлері жалқы емес, олардың қызметтері алуан болса да, бір-бірімен ұқсас жақтары, үйлесімді сәттері аз емес екендігін айқындап берді. Шипагерлік қызметте бақсылар, балшылар, тамыршылар, тәуіптер, құмалақшылар, жұлдызшылар, көріпкелдер және т.б. өздерінше әр ортада, түрлі жағдайда емшілік жасаған. Десекте, олардың ерекшеліктеріне тоқталып көрелік.

2.  Бақсы - бойында адам түсіне бермейтін тылсым құпиялы күшке ие, ішкі дүниесімен сезіне отырып сыртқы әлеммен  беймәлім  белгісіз «рухтармен» байланысқа шығатын, өзіндік үндік әндік сарыны бар сиқырлық өнерінің иесі[24, 23 б.]. Бақсылық өнері адамзат пайда болғалы б.д.д. пайда болды.  Бақсыны алғашқы шамандық діни таным кезінде халық Жаратушының өкілі ретінде танып, оны тайпалық көсем, ақылшы, шипагері ретінде қабылдап  құрметтеді. Кейінгі жаңа ғасырда бақсылық өнері Қорқыт атадан бастау алады. Ол бірнеше тылсым қасиеттің де иесі еді. Оның арманшыл философиялық ойы оны мәңгілік өмірді кездестіруге емес, өшпес өнердің мұрасын сыйлады. Фило-софия ғылымдарының докторы, Академик Ғ. Есім: «Қорқыт болса VII ғасырда «Ғұмыр философиясын» және «Өмір сүру философиясымен» бірге көтерген. Алғашқысы көлеңкеде қалып, екіншісі акцидениция ретінде көрініп, Қорқыт есімі Ажалмен байланысты қарастырылған. Қорқыт дүниетанымының басты ұғымы – адам болмысы», – деп ойын тұжырымдайды [25, 424 б.]. Қазақта бақсылардың бас бақсысы ретінде жеке кереметтік қасиетіне қарай  Қойлыбай бақсыны атаған.  Бақсылардың бәрі бірдей емес, олардың да қасиеттеріне қарай  күштісі, әлсізі де, нашары да және емдік әсеріне қарай  тазасы, шаласы, жасандысы, жалғаны, алдампаздары да болады. Жалпы бақсы да дәрі – дәрмек жасау, құмалақшылық, емшілік, көріпкелдік,  болжампаздық, тамыршылық, оташылық, жеке сазгерлігі пен өз әнін  орындаушылық қасиеттердің ұшқыны елес береді. Дінтанушы, философ ғалым М. Бұлұтай мен Б. Ысқақовте Қорқыт Ата мен шамандық сенімдер жөнінде де өздерінің талғамдық ойларын білдіреді [26, 103 б.], [27, 3 б.].

    Ш.Уәлиханов бақсылық туралы: «Қазақтар болжаушы сәуегейді бақсы дейді. Бақсылар адын ала болжамын өздерінің рухы атынан айтады. Бақсы кейін келген мұсылман дініне ыңғайластырып, рухтарын періште деп те атайды. Бақсы ойны Қорқыт әулие қобызы күйінің сөйлемдеуінде өтеді. Бақсы көмекке жын рухтарын шақырады. Әрбір жынның аты болады... Бақсылар аурудың иесі  «зұлым рухтар» деп, олардың қатарына албасты, көнаяқ,  жез-тырнақ, сөрел, орман перісі, жын және шайтандарды жатқызған», – дейді [28,159-160 бб.]. Әр бір бақсының өзіндік үні мен зарлы әні арқылы  зікірі кезінде аллаға жалынып, белгісіз рухтардан көмек сұрауымен зікір уағында  және соңында айтқандары оны тыңдаушыларды өзіне тез сендіріп  иландырады. Мәселен, Аспандағы көк пері, Көп перінің ішінде, Аты жақсы дәу пері. Су ішінде су пері, Сұмырайға  ұқсаған қу пері, Жын  ішінде жын пері, Жынданбай  - ақ жүр пері. Ай астында ақ пері, Жеті пері келерме?! . Толықсып тұрған айдай боп, Жеті ласкер жатырма?!  Өз алдына дардай боп, Шаһияр атың дос екен, Шайтан менен Әзірейіл,  Пендеңізге қас екен, - деп зарлаған бақсыға иланбасқа шара қалмайды. Бақсылық сиқырлық өнерді басшылыққа алады. Бақсы қып – қызыл етіп қыздырған темірді тілімен жалайды,  денесін ұрады бір- ақ күймейді, пышақты  өз денесіне тигізіп тесіп көрсетеді, бір – ақ  кейін белгі қалмайды тағы да басқа кереметтерді жасайды. Осының бәрі  адамның көз алдында жасалғанымен әлі құпиялық жұмбақ күйінде қалуда.  

    Бақсылар осыларға қарсы өзінің перілері мен жын-дарынан құрылған әскерлері арқылы ауру адамның денесіне енген  аурудың иесі «зұлым рухты» қуып шығарам деп зарлы үнді зікірін салып, Алладан көмек сұрап жылап зарлаған.  Бақсылар өзінің ойыны зікірі кезінде көбінесе қыл қобыз, домбыра, аса таяқ,  т.б.  сазды аспаптар мен әртүрлі қару – жарақтардың / қамшы, пышақ, қанжар, темір / көмегімен және өзіне халықты тез қарату үшін дыбысты күшейтетін темірден жасалған сырдырлақтарды  пайдаланған.

Бақсылар жөніндегі арнайы жазбалалрында ақын С. Сейфуллин өзінің ұғымын ұсынады: «Бақсылар айбатты, әруақты суреттерді елестеткендей сырлы сөздерді үйлестіріп, сабалап, бураша күркіреп, шабынып, әртүрлі жат қимылдар істеп, жылап – сарнап, тыңдаған халықтың сесін басып, өзіне бағындырып, иландырып алады. Қазақ арасындағы бұрынғы бақсылардың ең зоры, ең ескісі атасы Қорқыт саналады»[29, 14 б.].

    Бақсының ең негізгі құралы оның қобызы. Қобызды киелі деп есептейді. Қобызға қарсы жаман сөз бен ниет білдірмейді. Сондықтан да, бақсылар, «Үйеңкінің түбінен, үйіріп алған қобызым» – деп, өте жоғары құрмет тұтқан.  Қобыз Қорқыт атадан /оның атасыннан/ қалған қасиетті мұра ретінде қастерленеді.    Нағыз бақсылар дәрияның арғы бетінен киіз үйлер мен заттарды да бергі өз жағы бетіне дін аман көшіріп алса, кейбіреуі  қобызын ат бәйгесіне қосып, бас байгені де жеңіп  алған.  Бақсылық өнері бүгінде Қазақстан халық емшілері қауымдастығы тарапынан /зерттеуші ғалым З. Қожалымовтің басшылығын да/  зерттелуде.

Профессор Ж. Молдабеков  «Бақсылықтың шипагерлік тәлімдігі» деген ғылыми  мақаласының түжырымдамасында: «Бақсылық көне тарихи феномен. Ол, әсіресе шығыста кең таралған, күрделі этномәдени құбылыс. Әр дәуірде, әр заманда бақсылықтың өзіндік рәсім – салты қалыптасты. Бақсылықтың түрі де, қайшылықты көріністері де көп. Бірақ бақсылықтың ұқсастығы,  бір текті сипаттары қалайша  және неге ғасырлар бойы сақталынып қалды деген сұрақтар  ғалымдарды да жиы ойландыруда...», – дейді [30, 203-206 бб.]. Бұл тұжырымдама бақсылық өнерінің қаншалықты қиын әрі  түсініксіз күрделілігін айтып тұрғанын аңғартады. Қазақстан халық емшілері қауымдастығы  ұйымдастыруы мен Алматы қаласында  2005 жылдың  22 - 24  шілдеcінде  өткен  «Қазақстан Республикасындағы Бақсылық өнері» атты I-Халықаралық ғылми -  тәжірибелік  форумға  Америка, Қытай, Ресей,  Прибалтик және Орталық Азия елдерінен ғалымдардың да қатысып пікір алмасуы болды. Қазақ бақсылары форумға қатысушыларды таза тәжірибелік көрсетулері арқылы тәнті етті.  Осындай іс – шаралардан кейін бақсылық өнеріне ғылым саласы ғалымдары тарабынан оң түсіністікпен қарап, оның құпиясына ғылыми болжамдық зерттеулер жүргізуде.

    Бақсылық өнерінде Қорқыт күйлерінің құдіреті өте жоғары тұрады. Күйдің үні  адамның күшіне күш қосып, шабыт беріп, рахат сезімге бөлегендей әсер етеді. Қорқыт күйлерін Кеңес заманнан бастап арнайы  күй орындаушылар Қаратаулық  Ықылас, оның ізбасарлары Ж. Қаламбаев, Д. Мықтыбаев орындаса, бүгінде күйді орындаушылар қатары арта түсуде.  Қазақтың бақсылық өнерін зерделеу XVII  ғасырдан басталады.  Қазақтың ғалым – жазушылары Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, М. Әуезов, С. Мұқанов, Ә. Диваев, Қ. Жұбанов, С. Сейфуллин, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Х. Досмұхамбетұлы, Ә. Қоңыратбаев және орыс ғалымдары  В. Зелинский, И. Кастенъе, А. Левшин, В. Карамазин, Г. Патанин, В. Василъев, А. Янушкевич  қолжазбалық зерттеулері бақсылық өнерінің жазбалық негізін қалады. Музыка зерттеуші Б.Г. Ерзакович бақсы әні сарынын алғаш нотаға түсірді.

    Академик Ә. Марғұлан Қорқыт ата туралы былай дейді: «Қорқыт сарыны ерте заманнан бері қобызда орындалды. Оның өзінің арнаулы музыкасы бар. Ол музыканың жалпы әуені суық сарынды, күңірену, толғану, боздаумен келеді. Қорқыт ата ислам дініне бас имеген, тәңірге пейіл қойып бақсы болып өткен, тәңірге табынушылардың сәуегейі, бақсылардың пірі, олардың пайғамбары еді. Қорқыттың өмір бойы арман еткені - өлмейтін, жасай беретін өмір іздеу, сол үшін күресіп, өлімге қарсы тұру. Қорқыттың бұл фәлсафасы дүние тарихында өте сирек жолығатын, адам баласы туғызған ойдың ең жарқын бейнесінің бірі болып суреттеледі...» [31, 107 б.]. Бақсылар өмірі  қай заманда болса да ауыр болды.  Бақсының қасиеті тұқым қуалайды. Сондықтан болар оның ұрпағынан - ұрпақтарына жалғасуы.  Бақсылық өте қауіпті әрі күрделі, құпиясы көп түсініксіз өнер. Оны таза ұстаған адам қана сыйлы бақсы бола алады. Алды – артына қарамай әр нәрсені айтатындарының жолы өз өміріне қауіп төндіреді. Бақсының да білімді, таза өнерлі және адалы болады. Тарихта өшпес аттары аталатын «Ұлы бақсы» - қара бақсы  /VI-VII ғғ./,  Қорқыт,  Тіней бақсы, Асфандияр бақсы, Ізтілеу бақсы,  Дархан бақсы, Әбу бақсы, Әжібай бақсы, Кенжебай бақсы, Дәулет бақсы, Омар бақсы, Ноғайбай бақсы, Сыламбек бақсы, Шақар бақсы, Әукен бақсы, Бекберген бақсы, Малбике бақсы, Салтық бақсы, Қара қыпшақ Қобыланды бақсы /батыр емес/, Ырғызбай бақсы, Жамансарт бақсы, Ерікбол бақсы, Арғын Досмырза бақсы және бақсылллардың бақсысы – Бас бақсы бағаналы Қойлыбай бақсы тағы басқалары бақсы өнерінің қайталанбас тұлғаларына айналды. Ғалым М. Орынбеков: «Бақсылардың ортасында ауа райын болжайтын – есепші де болды. Әйел бақсыны «Елте» деп атады...»,- деген болжамын баяндайды [26, 31 б.]. Ел тәуелсіздігінен кейін, бақсылық өнеріне де арналып жазылған  еңбектер  санаулы ғана.

   Атап айтқанда Ж. Дәуренбеков пен Е. Тұрсыновтің  «Қазақ бақсы – балгерлері» [33] кітабы  мен З. Қожалымовтің  авторлық басқаруында шыққан «Бақсылық өнері» [18] ғылыми – тәжірибелік жинақ тағы да басқа мақалалар жазылды. Қазіргі бақсылардың да әркеттері бұрынғыларға ұқсас болғанымен, білімділігі, шипагерлік ерекшелігі, дарындылығы, мәдениеттілігі мен тұлғалық талғамдық өлшемдері жағынан әлде қайда таяздығы барлығы білініп тұрады.  Бақсыларда да аралық /телепатиялық – З. Қ./  байланыс әр түрлі дамыған.

    Ислам діні өлімді парыз десе, шаман діні өлімді мойындамады. Шаман діні кезінде адамдар табиғат пен әруақтарға табынды. Бақсыларды Ақсақ Темір қудалауға әрекет етсе, тек қана Қасымхан кезінде еркіндік алды.Таза бақсылық ертеде  көп болды, олардың қасиеті де әр түрлі еді. Бақсылар қасиетін саудаға салмады.  Емдері қонымды, айтқандары тура келіп жататын. Әр заманда да шындық пен өтірік, адалдық пен арамдық  қатар жүреді. Бақсылық өнерінің болашағы туралы күмәнді көзқарас қалып-тастырудың қажеті болғанымен, оның сырын зерттеу ғалымдардың басты міндеті.  Бақсылықтың әлемдік ғылымда да өз құпиясы әлі толық ашылмауда. Бақсының ұсынысында санадан тыс, жоспарсыз санасыз әрекеттер көп кездеседі. Оның идеясы Тәңірлік  Ұлы рухтармен  қатынас жасау арқылы, өзінің жоспарсыз мақсатына жету үшін әрекет етеді. Бұл ғаламдық құпиялар  ұзақ уақыт  ғалымдар тарапынан зерттеле келе, бақсылық өнеріне  баға беруге ұзақ уақыт керек етеді. 

    3. Балгер –  бал ашушы болжам жасаудың ертеден келе жатқан  сенімдік иландыру тәсілі.  Балгер адам тағдырының өткені, бүгіні, болашағын болжап шамандық діни сенім бойынша әрекет ететін тылсым сырдың дарынды иесі.  Балшылар бал ашарда сіріңке, ши талдарын қиыстыру арқылы және алақан – саусақ сызықтарына да қарап, кейбіреулері қасиетті Құран кітабының парақтарын ашып отырып та адамның денсаулығы, тұрмысы, жанұясы, жолсапары, арақатнасы  тағы басқа мәселелер  өзінше болжамын жасаған [17, 224-225 бб.]. Балшылардың болжамында да андай шындық негізі бары әлі анықталған жоқ. Бұл құбылыс қалай басталып, нендей нәрсеге сүйеніп болжам айтыладыға да  тұжырым айтылмайды. Табиғатпен тетене аралас адамзаттың бұл әрекетінде қаншалықты ой толғамы қызмет етеді, болжамын түйіндейді, шешімін айта алады осыны зерттеп, ой талғамына салу қажеттілігі туындайды.

1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13  14  15  16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27