БАСТЫҚ ПЕН МОЛДА ӨТІРІК АЙТПАЙДЫ

Бүгін аспан ерекше ашық, үп еткен желдің де дыбысы естілмейді. Лабасы тауының самалы баяу ғана денеңді аймалап өтеді. Жер бетінде жаз мезгілінің аяқталған кезі. Сарыжаз ауылының адамдары да қыс қамын ойлап жеке шаруаларына арнап шөбі мен жемін дайындауды аяқтайын деген уақыт болатын. Адамдар жаз бойы шабыстықтан шапқан шөптерін жинап, ауылдағы үйлеріне жеткізу үшін техника іздеп әрекет етуде. Үйге түскі асқа келгем. Үйде осы ауылдың бас имамы Бейсенбай аға отыр екен. Бұл кісі маған жақын туыс әрі апамның сіңлісімен отбасы құрған. Түскі астан кейін екеуміздің әңгімеміз жарасып біраз уақыт өткенінде сезбей қалыппын. Білдей мекеменің басшысы болған соң жұмыс орнына да соғу керек. Ол кезде заң қатал. Райком басшыларды бір қадам себепсіз сыртқа шығармайды. Алысқа ғана емес, аудан ішінде де жұмыспен кетсең міндетті түрде Райком мен ауаткомнің екінші басшыларына мен мына жерде болам деп хабарлау, барлық басшылардың міндетіне айналған. Менде үйден жұмысқа шығайын деп жатқанда, үйге аман саламы жоқ осы жердің жылқышысы әрі жезде болып келетін Қасабек кіріп келді. Ау, не болды саған асығып дедім. Молдакеңде өз қалжыңын аямады. Әншейінде тілі күрмеліп, аяғы шатасып жүретін жылқышы бірден, сенің сары машинаң менің шөбімді алып кетіпті дегені. Сонда номерін білесің бе машинаның немесе жүргізушісі кім десем, білмеймін дейді. Сонда қалайша машина өзі жүргізушісіз шөп басып алады, осы сен Қасабек жезде  саумысың, бұл ауылда сен айтқандай оннан аса сары машина бар десемде көнбейді. Молдакеңде сөзге араласып, сен барда машинаның номерін біл десе де көнбейді. Болмаған соң ойыма сап етіп Нүктебек жездем түсе кеткені. Ішімнен қатты қуандым. Мен Қасабекке сен айтшы, осы сенің шөмелелерің қай жерде еді дедім. Құдай оңдап Қалпенбұлақта дегені. Ана мал қорасына жақын үлкен жол жағындағы кішкене өзектеме еді дегенім сол екен, жылқышы дәл тапттың дегені. Онда сенің шөбіңді алған адам Нүктебек болатын. Ол мал қорасы жанынан силис жасайтын үлкен шұңқыр қаздырғалы үш жылдай болды. Мүмкін білетінде шығарсың дедім. Сол Нүктебек әнеу күні маған мынау Қасабектің шөбінің шөмелелері, маған машинаңды бер, ана шұңқырға төгейін ол қайдан біледі деген. Содан мен ана Мұсаның баласы Нұрбосынға айтқамын көмек ет деп. Нүктебек осылай ана шұңқырды шөппен толтырады. Мен кеше Ақбейіттен екі машина тұз жібердім. Оны шөпке себеді. Одан кейін отарындағы жеті жүз қойды күніне ертелі-кеш силис үстінен айдап өтеді таптатып, одан кейін менің тракторыммен таптатады әбден піссін деп дедім. Мен кеше ұсталарға силисті шауып кесетін бес-алты балтаны дайындатып, қайратып қойдым дегенім сол екен, Қасабек бастыққа сенуге болады деп жөніне келе бастады. Молдакеңде қоштай кетті. Қасабектің өңі реңденіп үйден шыға жөнелді. Даусы анық естіліп барады бастық пен молдаға сенуге болады деген. Бұл уақытта күн намаздыгерден ауған кез. Қасабек салып ұрып орталық жолмен Нүктебек қайдасың деп келе жатса, колхоз басқармасы ғимараты алдында құдайы оңдап Нүктебекті көріп жанына жетіп барады. Екеуі туыс, жастары да қарайлас болатын. Аман сәлем жоқ, кекеш жезде, ұры жезденің жағасынан ала түседі. Нүктебекте шошып қалады. Әншейінде қой аузынан шөп алмайтын Қасабекке не болғанын түсінбейді. Ей, не болды саған десе былдырықтаған Қасабек: «Бастық өтірік айтпайды, молда өтірік айтпайды, сен жеті жүз қойды былай айдап, былай айдап...» деп, тағы да Нүктебектің жағасынан алғанда Нүктебектің  жейдесінің түймелері быртылдап үзіле бастағанда, Нүктебекте Қасабекті қойып жібереді. Осы уақытта ол екеуінің ағалары, колхоздың төрағасының орынбасары Кәкен аға келіп қалып, екеуін екі жаққа ажыратып жібереді. Кәкең не болды сендерге десе, Қасабек баяғы «Бастық пен молда өтірік айтпайды, жеті жүз қойы...» – деп, жоғарыдағыны қайталайды. Басын шайқаған Кәкен аға бастығың мен молдаң кім демейме Қасабекке. Молда – Бейсенбай, бастық З... дейді. Сонда иманды болғыр Кәкен аға сықылықтап күліп, сен екеуіңе құрмандар жазаларыңды берген екен. Өздеріңде тыныш жүрмейсіңдер деп інілеріне ренжіп назын білдіріпті. Содан кейін жезделерімді көргенде ей, шөбіңді дауламайсың ба, деуші едім. Бізде өз уағында ашық ауыз, қалжыңбас  жезделеріміздің талайын «Шымкентше» қатырғанбыз. Әзіл айтатын жезделер қатары азайып барады. Шіркін ауылдың мәдениетті әзілдері-ай!

АУЫЛ ӘЗІЛДЕРІ

Ел іші қашанда болса думанды ғой, шіркін! Сондықтан да болар дуалы және әзіл сөздерімен аттары тірлігінде-ақ, халық арасында сақталған сөз шеберлері аз болмаған. Жасымыздан бірге өскен, бірге жүрген есейе келе жақын сырластар болған шешен сөзді, күлдіргі шумақты төгіп жіберетін өзім өскен ортадағы кейбір ағайындардың айтқан әңгімелерін бүгінде еске аламын. Мәдени астананың шығысында жатқан таулы Нарынқол өңірінің Сарыжаз елді мекенінде бүгінде Албанның Алжанынан тараған өткен ғасырдың басында еліне жылқылы бай атанған, сол сұрқия заманның әсерінен сексеннен асқанда  халық жауы атанған, қиыр шығысқа жер аударылған Өскенбай бабаның шөмшегіне дейінгі ұрпақтары тұрады. Өсіп-өркендеген ауыл. Біздің бабаларымыз ертеден Алжан ауылымен жайлауы бір, малы аралас және жүздеген жылдық құдалықтары жарасқан ел. Осы бабаның бел баласы Қуатбек құдамен көрші тұрдым. Бүгінде жасы сексеннің бел ортасынан асқан ауылдың құрметті ардагер ақсақалы. Ал Бегасіл Нұрпейісұлы Қуатбек құданың  үлкен ағасы Нұрпейістің тұңғышы. Бегасіл негізінен Қуатбек құданың қолында туған баласындай өскен азамат еді. Қуатбек құданың түкірігі ұлы саналған, Бегасілге  де шашыраған болуы мүмкін. Сондықтан да Бегасіл де кіші әкесі Қуатбектей шымшымалы күлдіргі сөздерге шебер болып өсті. Ал өз әкесі Нұрпейіс марқұм болса, қазақша айтқанда қой аузынан шөп алмайтын, өздігінен сөйлемейтін, өте байсалды жан еді. Ал Бегасілдің шешесі әпкеміз  Рабиға Әлдибекқызы болса сөзге шебер, ер азаматтың атқара алмаған жұмыстарын атқара алатын, туысқаншыл адамгершілігі мол адам болатын. Рабиға әпкемнің менімен аталас әкесі Әлдибек Беркінбайұлы жасы жүзге таяп, о дүниеге аттанғанша сөзінен жаңылмады, өте байсалды, кемеңгер, адамгершілігі мол, ауқатты, еліне сыйлы жан болатын. Ал Беркімбай бабамыз өз заманында Нарынқолдың орталығы атанған Тұзкөл аймақтық  Құрман руының биі болған. Бұл ата жөнінде Қазақстан Республикасының тарихи архивінде құжаттар сақталған. Бұл сонау 1841 жылдағы осы рудың Елікбайынан тарайтын, туыстарына ренжіп  көрші елге ауған 25 үйді бастап кеткен, бүгінде әлемнің атақты күйшісі дәрежесі атанған  Қожеке Назарұлы уақытымен дәлме-дәл келеді.  Жақсының жақсылығын айт дегендей би бабаның шөбересі Жапар Смайылұлы Әлдибеков бүгінде заң ғылымдарының докторы, Дінмұхаммед Қонаев атындағы Университеттің профессоры және бірнеше ғылыми монографиялық оқулықтың авторы, ірі ғалым. Қысқасы Өскенбай бабаның да ұрпақтары бәрі бізге аталас рудан  жиен болып келеді. Осыған қарағанда Қуатбек құдамен Бегасіл жиеннің де сөз шебері болуына ата жұрт пен нағашы жұрт қанынан тарады деуге толық негіз бар сияқты.

Енді әкелі баланың әзілдерінен қысқаша үзінді ұсынуды жөн көрдік.

ЖҮРГІЗУШІЛІК ҚҰЖАТЫН ӨЗІ ТЕСКЕН

Шілде айының күні ашық, самалы жылылығымен адамдарды рахатқа бөлейтін кезі екен. Сарыжаз ауылының қоныстанған жері де тау бөктері болғандықтан да оның тау жағының табиғатының сұлулығы талайды тамсандырған. Алып қарағайдан бастап неше алуан ағаштар мен өсімдіктердің жайғасқан мекені деуге де болады. Жоғары жағында орманның үстін ала Лавасы тауы жатыр. Оның бас жағының арғы беті Қақпақ өзенімен түйіседі. Нарынқол өңірінің барлық аймағын келіп кетушілер әлемде ең сұлу жер, екінші Швейцария деп атап кеткен. Жаз айларында республиканың Алматы қаласы мен басқа аймақтарынан өңірдің сұлу табиғатынан нәр алып, демалу үшін халық көптеп келіп, қуанышпен қайтып жататын. Осындай табиғаты көз тартатын көркем жерде туып өскен және үйленіп ұрпақты болған Өскенбаев Бегасіл Нұрпейісұлы да кіші әкесі Қуатбек сияқты әзіл мен  суырып салмалы сөздің шебері болды. Мінезі былай қарағанда байсалды адамның психологисына ұқсайтын еді. Ол үлкендер алдында көп сөйлемейтін, сөзін байсалды бастайтын. Бегасіл біраз жыл менің басқарған мекемемде жүргізуші болып жұмыс атқарды және жеке қызмет машинемнің де жүргізушісі болды. Өте адал азамат екенін таныта білді. Еститінбіз, Бегасіл өз қатарының сөз шебері деп. Кеңес заманында Текес автобазасының кішкене самосвалын айдап Сарыжаздың орталық көшесімен келе жатқан Бегасіл бірден тоқтайды да, қалтасындағы ысқырығын алып ысқырып дауыстап өзіне-өзі «Түс жолдас Өскенбаев», – деп бұйрық береді де, жерге түседі. Тағы да «жолдас Өскенбаев, әкел жүргізушілік куәлігіңді, мен... автоинспектормын» – дейді де, қалтадағы жүргізуші куәлігін алып өзі ұстап тұрады да, «Мен сені бір кешірдім, екі кешірдім, үш кешірдім, сен ескертуімді орындамадың», – деп, қалтасынан қарындашты алып «Енді кешіруге болмайды» – деп, өзінің жүргізушілік құжатын қарындашпен тесіп тастайды да, қалтаға құжаттарын салып, «Кешір жолдас капитан» – деп Бегасіл самосвалының рөліне отырып оталдырып жүріп кетеді. Көшеде көріп тұрған оның замандастары мен басқа адамдар аң-таң болып орындарынан қозғалмай тұрып қалады. Осы оқиға бүгінде бақилық болған Бегасілдің өзі жоқ болса да, тірлігіндей болып ел арасына тарап кетті.

ПИВОНЫҢ КӨПІРГЕНІ, АҚШАНЫҢ ӨКІРГЕНІ

Сарыжаз ауылы сол кездегі Нарынқол (қазіргі Райымбек) ауданының екінші мәдениетті мекені саналатын. Ауыл болса да біраз ұлттардың да өкілдері тұратын. Халық саны жағынан ірі мекен болғандықтан «Сарыжаз Селпосы» сауда орталығы осында орналасқан. Ол уақытта қазіргідей емес, ештеңеден уайымы жоқ азаматтар кішігірім демалыс орындарына барып сусынын басып қайтатын. Осындай шөл басатын Селпоның пивоханасында Бегасілдің жары Зинахан сатушылық қызметіне тұрады. Жарына көмектесіп жүрген Бегасіл бір күні: «Құй Зинаш, құй, пиваның көпіргені, ақшаның өкіргені» –  деп, көңілін көтеріп сусынын қандырып жатқандарды ду күлкіге бөлейді. Осындай қанатты сөз сарыны бүгінде өз құнын өсіріп, ғұмырлы өмірге еніп бара жатқандай әсер қалдырады. Кім білсін, бүгінде ортамызда жоқ екеуі пәни дүниеде әзіл-ысқағын жалғастырып жатқан шығар. Артында ұлағатты сөз қалдырғандардың о дүниеде орындары жаннаттан болсын!

ӨЗІМНІҢ ҚАТҚАНЫМ ЕКЕН ҒОЙ

Жаз айы, күн ашық, адамдар көшеде сабылып ары-бері жүріп жатқан кез екен. Сарыжаз ауылының қақ ортасынан шығысқа қарай  өтетін Алматы – Нарынқол тасжолының жиегінде шығысқа қарай жаяу кетіп бара жатқан, шашы ұзын, көрікті денелі әйелге арт жағынан атымен келе жатқан Қуатбек құданың көзі түсіп, сол әйелдің бетін көргенше асығады. Құқаңның өзі де үйіне бара жатса керек. Атын қаттырақ жүргізейін десе, ана әйелдің жүрісі де, сыртқы пішіні де қатты ұнайды да, сабырлық сақтап аяңдап жүріп оның әрбір қадамын бақылайды. Сонымен тау жақтан басталатын Сарыжаздан өтетін кішкентай бұлақ суы ағыны үстінен салынған көпірге де жеткенін аңғармай қалады. Құқаң әйелге жақындай түседі. Біраз атын тоқтатып тұрып, әйел ұзағанда барып тақымын басып, атына қамшысын ұрып, желіп әйелдің алдынан өте беріп артына қараса, өзінің жан жары алтын алқа иесі Қатқанын көреді де таңқалып, атының үстінен ауып кетуге аз қалады. Содан бері  Құқаң о тоба бұл әйел өзімнің «Қатқаным» екен ғой деген сөзі ел арасына тарап кетті.

ӨЗ ТОЙЫН ӨЗІ БАСТАҒАН

Қуатбек құда қырықтың қырқасына шыққан кезі болса керек. Қадір деген баласы дүниеге келеді. Шілдехана тойы да өз үйінде  басталып кетеді. Дастархан басындағылар коммунистік идеологияның ықпалы заманында  дастархан басындағы меймандар да қыза-қыза той бастаудың уақытына да жетеді. Албан руында тойды Шоған ата ұрпағы бастайды немесе Алжан ата ұрпағы бастайды. Отырыста Шоған ата ұрпақтары да болған екен, осыған қарамастан қуанышының тойында қан қысымын көтеріп алған Қуатбек құда тұрып: «Бұл тойды мен бастаймын» – деп күш бермейді. Ой бұл сенің өз балаңның шілдеханасы ғой дегенге де көнбей, өз тойын – өзі бастап кеткені бүгінде ауыл әзілдерінің қатарынан орын алды.

МҮСІРБАЙ ПАЛУАННЫҢ АЙТҚАНДАРЫ

Албанның Аламан руының ұрпағы Мүсірбай палуан – табиғаты сондай көркем және халқының меймандостығы жағынан екінші Швейцария атанған Райымбек (бұрынғы Нарынқол) ауданының Сарыжаз елдімекенінде мал шаруашылығы саласында атақты шопан болып еңбек еткен. Халқына сыйлы және шаруашылықтың еңбек ардагері еді. Мүсірбай палуанның маған құда және жезделігі де бар. Бірде көктем мезгілі аяқталып, жер көгерген көктемгі кезде төтенің жайылымында малын қоныстандырып отырған. Бие байлап және сарықымыздың рахатына сусынын қандырған алғашқы мезгіл еді. Ол кезде мен аудандық ірі бір мекеменің бастығы болатынмын. Мекеме Сарыжаз ауылында орналасқан. Аудан орталығы Нарынқолмен арасы алпыс шақырымдай аралықта болатын. Партияның қатал тапсырмалары мен міндеттерін орындамасаң, жағдайың жақсы болмайтын. Мені бір күні аудандағы бір ірі жиналысқа шақырған. Соған ерте тұрып шыққан бетім төтедегі Мүсірбай палуанның үйіне соға кеткенді жөн көрдім. Палуан үйінде жалғыз отыр екен. Қымыз іштік. Азды-көпті әңгімелер айтылды, мен асығыс екенімді және жиналысқа кетіп бара жатқанымды айтып орнымнан тұра бергенімде, Мүсірбай палуан, – Әй, тоқташы, –  деді де, әңгімесін жалғастырды. – Сен білесің бе, менің палуан екенімді, – деп өткен күндерінің белестерінен сыр шертті.

ҚАЛМАҚТЫҢ ПАЛУАНЫН ЖЫҚҚАН ЕКЕН

     Жас кезім, жігіттік шағым еді. Қазақ-қалмақ болып екі төбеге бөлініп жиналды. Ортаға бірінші болып қалмақтың атақты қара палуаны Ноян шықты. Өте денелі, топырақты жерден алып тырмалап, бұқаша өкіріп жан-жағына шашады. Қалмақтарда атойлап “Қазақтар, шығар мықты  палуаныңды!” – деп айқайлауда. Қазақтар жағынан ешкім сытылып бірден шыға қоймады. Сірә, ана атағы жер жаратын қара дәуге батылдары бармай тұрғанын сезгендей болдым. Менің денемді бір құдіретті күш сығып барады. Жүректе соғуын жиілете бастады. Ол кезде денемде қазіргідей емес, кішілеу еді. Шыдамым таусылып, намысым билеп, – Мен шығамын, – деп айқай салдым. Қазақтар жағы маған қарап не дерін білмей қалыпты. Ал, қалмақтар болса мені келеке етіп айғайлап, “қабырғаң сынады, байғұс-ай, өлесің  ғой, күреспей-ақ жеңісімізді бере сал!” –  деп айғайлауда. “Иә, Алла Тағала, иә, ата-баба әруағы қолдай гөр” – деп қалмақтың палуанының қасына жетіп барғаным сол еді, қалмақ палуаны өте шапшаңдықпен жерден бір уыс топырақ алып, көзіме шашып жібергенін байқамай қалдым. Қараңғылық та көзім топыраққа толып ешнәрсе көрінбей кетті. Байқаймын қара дәудің жақын қалғанын сездім. Мені денесімен таптайтындай әсер берді. Мен де халқым үшін жаным пида деп, қалмақтың палуанының белінен ұстап тік көтеріп жерге ұрып жықтым да, басынан аттап кеттім. Қалмақтың қара дәуі жерде сұлап жатты. Қалмақтар өкіріп жылады. Қазақтар менің қара дәуді жыққаныма аттаңдап келіп, мені апарып өз тобына қосты. Міне, сен сенесің бе сенбейсің бе, мен қалмақтың қара дәуінің жамбасын жерге осылай тигізгенмін деп сөзін аяқтады Мүсірбай палуан. Мен де орнымнан тұрып қозғала бергенде, қолымнан ұстап екінші хикаясын бастады.