ҚАСҚЫРДЫ ҚЫЛҚЫНДЫРЫП ӨЛТІРГЕН

Қыс кезі болатын. Қызылбұлақта қыстауда едім.  Қасқырлардың да алды азық іздеп қойшылардың өрістегі малына шабуыл жасауын былай қойып, қорадағы қойларына да қараңғы түнде шабуыл жасайтын. Менің аяғым сынып үйде жатқанмын. Үлкен балам Молдақан көмекшім болатын. Бірде далада айқай-шу шықты. Қойлардың қатты шұрқырап маңыраған даусы естілді. Балдағыма сүйеніп, ақырын далаға шықтым. Қораның ішінде бір пәленің болып жатқанын байқадым. Қораға жақындап, ішіне кіргенімде бір қасқырдың апаны қорадан шыға алмай, қойларды үркітіп жатыр екен. Молдақаным қарап тұр. Қолындағы мылтығымен де қасқырды атуға батылы бармай тұрып қалыпты. Мен ызаланып кетіп, балдағымды лақтырып тастап, сынық аяғымды ұмытып кетіп екі аяғыммен қасқырдың жанына жетіп барғаным да, апан өзіме ұмтылды. Мен де тоқтамай оның кеңірдегінен ұстап екі қолыммен қылқындыра бердім. Қанша уақыт өткенін білмеймін, арлан қасқырдың өлі денесі  алдымда сұлап жатты деп, Мүсірбай палуан сөзін аяқтай бере, – Ей, тағы тоқта, –  деп тағы бір қысқа әңгіме айтты.

ШҰҢҚЫРДАН АТТЫ ЖАЛҒЫЗ ШЫҒАРҒАН

Жаздың жайлы мезгілінің бірі болатын. Мен жігіттік құмарыммен атқа мініп ауыл-ауылды аралап келе жатқанмын. Ауылға жақын қалғанымда ауыл шетінде біраз адамның әбігерге түсіп, арқанмен бірнәрсені тартқылап жатқанын көзім шалды. Барсам, төрт-бес жігіт және қатын-қалашы бар шұңқырға түсіп кеткен бір дәу қара атты шығара алмай жатыр екен. Намыстанып кетіп “Ей, маған кезек беріңдер, былай тұрыңдар!” – дедім де, атқа байланған арқанның бір ұшын беліме байлап, “Иә, әруақ” –  деп ырғап-ырғап, шірене тартып екі қолымдағы арқанды оңға солға бұрып, шіреніп тұрып атты көтеріп алып оң жағыма лақтырып жібергенімді де сезбей қалдым. Аналар, – Сен кімсің? – деді. Мен, –  Қалмақтың қара дәу палуанын жыққан Мүсірбай палуанмын, – деп, атыма міндім де, тақымымды қысып, қамшымды атымның сауырына бір салдым да желдіре жүріп кеттім. Артыма бір қарағанымда олар маған қарап әлі тұр екен, –  деп Мүсірбай палуан әңгімесін аяқтаған еді. Бүгінде бақилық болған аламан Мүсірбай палуан өзінің көзі жоқ болғанымен, жасаған ерліктері ел аузында көптеп сақталған.

ЕРЛІКТЕРІ ЕЛГЕ ӨНЕГЕ

ІСКЕНДІР АҒАНЫҢ ЕРЛІКТЕРІ

Менімен жақын аталас ағам марқұм Іскендір Тасбайұлы өте ақкөңіл, пейілі кең, ашық жарқын, адамгершілігі жоғары және шындықты нақ басып айтатын адал жүректі жан еді. Өте еркөкіректі, намысшыл және мәселені тез шешетін әрекеті басы қатал болғанмен аяғы татулықпен аяқталатын еді. Айтайын деген ойын бірден айтатын, үлкен-кіші және әйел деп бөлмейтін. Жасымыздан ағамыздың батыл мінезі таныс еді. Азда болса есте қалғандарын хатқа түсірдім.

БАҚСЫНЫ ҚУҒАН

Жас кезіміз болатын. Жаз айы. Жайлауда орналасқан әр шаңырақтың киіз үйлері даланың әсемдігін түрлендіре түсуде. Осындай кезде балалар далада ойнап жүрген болатынбыз. Киімінің сыртына әртүрлі маталар қиығын жапсырып алған Күпан бақсы деген біздің ауылға келіп, күнде өзінің бақсылық ойнағын салатын болды. Біз түсінбейміз, киіз үй керегесінің астыңғы жағынан сығалап қараймызда мәз боламыз. Бақсы кейбір әйелдерді сабайды, ақырады, ысқырады немесе таяқшаға мініп киіз үйдің ортасынан оның шаңырағына қарай шығуға ұмтылады. Балалар үшін бәрі қызық. Бұл көріністік бақсы ойыны біраз күнге созылды. Түстен кейін болатын. Бақсы әдеттегі ойынын жалғастырып жатқан. Іскендір ағам атымен келе қалды да, одан түсіп бақсы ойнап жатқан киіз үйдің ішіне кіріп бақсыны қамшымен бақыртып кеп сабады. Бақсы бірдемелерін айтып, үйдің ішінен таяққа сүйеніп үйдің шаңырағы арқылы сыртқа шығып кетті де, атына мініп қаша жөнелді. Іскендір ағамда өз атына мініп бақсыны қуа жөнелді. Бақсы жотаны айналып қашады. Ал Іскендір аға болса бақсының артынан да және алдына да шығып қамшының астына алып, быт-шытын шығарды. Бақсы өкіріп ылдиға қарай жаман торысымен қашып барады. Ағаның ерлігінен ауылымыз жынды бақсыдан толық азат етілген еді.

ЖАБЫҚБАЙДЫҢ ҚАБАҒЫ ЖАРЫЛДЫ

Бүгінде сексеннің ортасына жақындаған, бұрынғы Күрті ауданының Ақши елдімекенінде тұратын Жабықбай жездеміз өте қылжың және отырған ортаға мән бермей өзінің қайын жұртынан кездескендерге ер-әйел демей, ар-ұятына қарамай өрескел сөздерін айта салатын жан. Өткен ғасырдың сексенінші жылдарының ортасынан ауған уақыт болатын. Жабықбай жезденің үйіндегі әпкеміздің туған інісі Толықбай аға көрші елден ел жұртына жүздесіп амандасуға келген-ді. Алматыдағы ҚазҰУ де қызмет атқаратын Шаймұраттың үйіне жақын туыс, таныстар, жекжат-жұрат тағы басқа ағайындар келіп, Толықбай ағаға амандасуға жиналып, дастархан басында ұзақ әңгімелер тізбегі жалғасып жатқан-ды. Қызу у-дудың ортасында Іскендір ағамен бірге Жабықбай жездемізде отырады. Әдетінше Жабықбай жездеміз үлкен кісілердің алдында осында отырған біздің рудың жастарына баяғы ұятты қалжындарын бастап кетеді. Іскендір аға: «Тоқтат!» – деп, Жабықбайға бірнеше рет ескертеді. Жабықбай айтқанынан қайтпайды. Сонымен, ағаның шыдамы кетіп бір шыны стаканды лақтырып Жабықбайға бағыттайды. Стакан Жабықбайдың қабағына тиіп, қызыл ала қан жосаға айналады. Ағадан таяқ жеген Жабықбай жезденің үні осылай өшкен еді. Абайламай сөйлегеннен құдай сақтасын!

ӘЙЕЛДІҢ ҮЙІНЕ БАРМАЙМЫН

Коммунистік партияның билігі заманында өз республикаңда ауылдан қалаға келіп қоныстану деген өте қиын еді. Оның үстіне Алматы облыстық партия комитетінің арнайы құпия қаулысы бойынша Нарынқол, Кеген және Ұйғыр аудандарынан қазақтарды Алматы қаласына қоныстандырмау жөнінде арнайы қаулы бар екен. Сылтауы ауылдағы малды бағатын, техниканы басқаратын және ауылшаруашылық өнімдерін дайындайды деген себептермен он сыныпты бітіргендердің көбін ауылда комсомолдық бригада деген атпен елде қалдыратын. Менде осы бір қиын кезеңдерде арнайы шақырумен Алматы қаласына қызметім ауысқан-ды. Үй дегенің қымбат болатын. Қаражат табу да қиын. Ал, ұйымның беретін үйлері бітуі де ұзаққа созылатын. Осындайда жанұялық жарың мен бала-шағаннан алыстау болу кімге болса да ауыр еді. Мен үй сатып алуға белімді бекем буып кіріскенмен, алдымнан бір адамға тоғыз шаршы метрден алаң дегені маған қырсық болды. Мен тұруға таза тіркеу алаңы бар жетпіс екі шаршы метр үйді сатып алу үшін, ірі көлемді қаражатты өмірімде таба алмайтыныма көзім жетті. Сонымен амалсыздан бір айла ойлап табуға тура келді. Жұбайым Түймекүл ауылдан балалары жазылмаған, некелік тіркеуі көрсетілмеген тап-таза кеңестік жаңа паспортын алып келді. Алатын үйімізді жұбайым бойдақ қыз болып өз атына жаздырып алды да, біртіндеп балаларды үйдің кітапшасына тіркей бастады. Мен жарты жылдан кейін өз үйіме әрең үй кітапшасына тіркелу құқына ие болдым. Өтті дәурен осылай да – осылай. Елден туыстар мен інілеріміз де қалаға қарай ағыла бастады. Тағы да баяғы тоғыз шаршы метр қырсығынан үйді сатып алушылар өз аттарына жаздыру да қиын болды. Мен інім Қыдыралыға өз басымыздан өткен қиыншылықтардан құтылу жолдарын айтып, Әсет келінге таза паспорт алғызып үйді келіннің атына тіркетуді ұсындым. Айтылған орындалды. Қыдыралы інім Әсет келіннің арқасында үйлі болды. Бүгінде немере сүйген ынтымақты ата мен апаға айналды. Әсеттің атына алған үйді естіген ағайындар тыныш жүрмей арам ойларын атасы Іскендір ағаға жеткізеді. Іскендір аға бұған ыза болып, намыстанып баласы мен келініне қатыспай қояды. Біраз уақыт өткенде мен Қыдыралы ініміз екеуіміз Алматыдан жетпіс шақырымнан асық ауылда тұратын Іскендір ағаның үйіне келіп сәлем бердік. Аға ақжарқын көңілімен жеңгеміз Ырысқанға дастарханын дайындатып, біраз әңгімеден кейін дастарханға келіндер деді. Жақсы әңгімелер айтылды, алдыдағы астан да ауыз тидік. Ағаның қабағы ашылып, күлкісі де жарасып келеді. Мен де сөз кезегін алып: «Аға мына Қыдыралы жұбайы Әсеттің атына» – үй алғаны несі деп ақырын ғана ескерттім. Тағы да аға, – Келін мына ұлды тастап кетеді. Бітті енді дегені. Мен, –Аға сіз неге басқаның сөздеріне сенесіз, менде өзімнің жұбайым Түймекүлдің атына алғанмын дедім. Аға маған тіке қарап тұрып, Түймекүлге сенуге болады ғой ал, Әсетке сенуге болмайды дегені. Мен қалайша кішкентайынан бірге өскен, тәрбиелеген қазақи жолмен тойын жасап келін еткен өз келініңізге сенбейсіз? Ал менің жұбайымды үйленген соң ғана көрдіңіз, бұл дұрыс емес дедім. Ағамыз жымиып күліп, мұртын сипап Зияш айтқаның дұрыс, ана біреулердің айтқанына сеніп қалыппын, заң жолын қайдан білейін ертеңнен бастап қалаға балалардың үйіне барамын дегені. Біраз жылдан кейін ағамыз да Алматыға қоныс аударып, ортаншы баласы Бақытының қолында тұрды. Қаланың жағдайына риза болып, баяғыда келу керек екен ғой дегені бір күні маған. Бүгінде бақилық болған ағаның даналық сөздері мәңгілік есімізде сақталуда.  Дегенмен, жасымыз пайғамбар жасынан асқалы бері, ініміз екеуміз әйелдеріміз қай күні үйден қуар екен деп, жүріп жатқан жайымыз бар.

СЕНБАЙ ҚҰДАНЫҢ АЙТҚАНДАРЫ

Ұлы Отан соғысының ардагері, еңбек ардагері, марқұм Әлібеков Сенбай Сарыжаз ауылының сыйлы және ардақты азаматы еді. Зейнеткерлікке дейін өз ауылының шаруашылығында агроном, басқарушы тағы басқа қызметтерді абыроймен атқарды. Өзінің салмақты сөзі мен ұнамды мінезі арқылы кез-келген адамды өзінің жанына жинай алатын. Сенбай құданың әңгімелерін тыңдаған адамдар ол кісіден жаңа әңгімелерді күтуші еді. Солардың бір-екеуіне тоқталайық.

ОРМАНДАҒЫ КЕЗДЕСУ

Сенбай құда айтатын екінші Дүниежүзілік соғыс кезінде өте ауыр жолдардан өттік. Соғыстың аты соғыс –  ғой. Таңның атысымен кештің батысына дейін соғыс майданында жауға қарсы оқ атумен боласың. Кейде жаныңдағы жолдасыңнан да қалай айырылып қалғаныңды сезбейсің. Осындай қиын жағдайларда өзіңнің ауылыңнан бірге соғысқа барғандарды кездестіру деген ойыңа да келмейді. Арнайы пойыздың вагондарына солдаттарды отырғызып екінші бір бағытқа алып бара жатқан болатын. Кездейсоқ орман ішіндегі бір станцияға пойыз тоқтады. Далаға шықтық. Тәртіп қатал. Орманның ішінен сары ала сиырлар қаптап шығып келеді. Оны бағып жүрген солдаттың қазақша «Шо топалаң,шо», – деген даусы құлағыма сақ ете түсті. Мен де өз құрамымыздағы солдаттардың ішіндегі жалғыз қазақ едім. Жүрегім қобалжып, көңілім босаңқырап жалт етіп орман жаққа қарасам өңі орысқа ұқсас солдат екен. Бұл қалай қазақша біледі, әлде қазақ ауылынан ба екен деп ойланып қалдым. Ол да мені көріп маған қарап тұрып қалды да, маған қарай Сенбай, Сенбай деп жүгіріп келеді. Келді де, құшақтасып көрісті. Сөйтсем солдатым өзіміздің Көміршілік әрі құрдасым Тұрысбек екен. Ұзақ әңгімелесуге уақыт болмады. Тұрысбек маған қолындағы сағатын беріп тұрып қоштасты. Мен де ішім елжіреп әрең ажырастым. Екеуміз де соғыстан аман елге оралдық. Үйлендік, ұрпақ сүйдік. Мен шаруашылықта ал, Тұрысбек болса өзінің ауылындағы Көмірші орта мектебінде ұстаздығын жалғастыруда. Сенбай құда өз қалжыңына басып, марқұм Тұрысбекті көрсе, – Ей, сен баяғы неміс соғысы кезіндегі сиыр бағып жүргеніңдегі маған сыйлаған қолсағатың өлген қай немістікі? – деуші еді. Түкең де қарап тұрмайтын. Асыл азаматтардың өздері арамызда бүгінде болмағанымен олардың айтқан қалжыңдары мен асыл бейнелері ұрпақтар есінде қалары анық.

ТАС ҚҰЛАТҚАН ЕКЕУ

Өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының ортасында көктем кезінде Сарыжаздағы Калинин атындағы колхозының бас мал дәрігері Күзенбаев Алтынбек колхоздың төлдеп жатқан қой-қораларын аралауға шығады. Қарапайым жүк көлігіне дәрі-дәрмегін басып, Сарыжаздан Көмірші бағытына қарай ауылдың сыртына шыға бергенде ішінде жол-жөнекей мал отарларында қалатын малшылар мен Көміршіге баратын біраз адам қол көтереді. Алтынбек дәрігер машинасын тоқтатып, адамдардың бәрін жүк машинасының үстіне шығарады да, ал Көмірші ауылы ақсақалы еңбек ардагері Әуелді өзі отырған кабинесіне отырғызып, баратын бағытына жүріп кетеді. Жол жөнекей Жолдықалат, Кеген бойы және Көміршіге дейінгі тау етегіндегі малшыларға тоқтап, мал дәрігері өзінің тапсырмаларын беріп, дәрілерін таратып тау етегіндегі бөктер жолмен Көмірші бағытына бет алады. Машинаның үстінде отырған Тұрысбек мұғалім жүргізуші кабинесін қолымен ұрып дыбыс береді. Содан машина тоқтап не болды десе, Тұрысбек мұғалім бәрің жерге түсіңдер деп бұйрық береді. Бәрі жерге түседі. Тұрысбек бәрің тау жаққа қараңдар, сендер не көріп тұрсыңдар дейді. Әбден шаршаған аш құрсақ адамдар аң-таң болады. Нені айтамыз Тұрысбек дейді. Түкең айта алмасаңдар мен айтайын анау Қошқардан Ақтастыға дейінгі (арасы отыз шақырымнан асық) таудың барлық тастарын бала кезімізде Әлібеков Сенбай екеуміз құлатқанбыз деп өзінше шіреніп тұрады. Бұған ыза болған әкесі құрбылас Әуел қария ыза болып қатты ренжиді. Оған намыстанған Түкең болмайды. Адамдар аң-таң. Қалай бала кездерінде бұлар үйдей-үйдей тастарды домалатты деп аң-таң болады. Кейін бұл әңгіме ел арасына тарап кетеді. Менде естідім. Менде сол жылдары Сарыжазда үй салдым. Екі ағамызды көргенде рақметімді ең алдымен олар құлатқан тау-тастрынан бастаушы едім. Сіздер құлатқан тастарда менің үйімнің фундаментіне жарады-ау деп қалжыңдайтынмын. Бірін-бірі сыйласқан екі замандас бір-біріне осындай сүйкімді әңгіме қалжыңдарымен жарасымды көрінуші еді.