IV òàðàó
ϳê³ðëåð
ÎÐÛÍÄÀËҒÀÍ ÀÌÀÍÀÒ – ҰÐÏÀҚҚÀ ÕÀÒ
Çèÿäàí Қîæàëûìîâòûң «Îðûíäàëғàí àìàíàòû» (Àëìàòû, 2012,483 áåò) – àâòîðäûң æåêå ñөç³, êèåë³ қàñèåòïåí àғûíàí æàðûëóû, õàëûқ ûқûëàñûíà áөëåíãåí åìø³ëåðä³ң åðåêøå үí³ ³ñïåòòåñ. Îí òàðàóäàí òұðàòûí қîìàқòû áұë åңáåêò³ң òàíûìäûқ, òәðáèåë³ê, қîëäàíáàëû ìàңûçû çîð.
ʳòàïòûң ìàçìұíû ìåí құðûëûìûíà íåã³ç áîëғàí: 1) àâòîðäûң øûғàðìàøûëûғû, ұéûìäàñòûðó æұìûñòàðû; 2) Қàçàқñòàí õàëûқ åìø³ëåð³í³ң қàóûìäàñòûғû òóðàëû, îíûң ìүøåëåð³í³ң өçàðà қàòûíàñûí ñàïàëû äàìûòó òóðàëû қàғèäàëàð; 3) åìø³ëåðä³ң ìәäåíèåò³í қàëûïòàñòûðó æәíå æàñàó òóðàëû ïàðàïñèõîëîã, қàæû, қàóûìäàñòûқ òөðàғàñû, àқûí Ç.Қîæàëûìîâòûң êөçқàðàñòàðû, òîқòàì-òүé³íäåð³.
Åë³ì³ç åãåìåíä³ã³í àëғàí æûëäàðû åìø³ëåð åңñåñ³í êөòåðä³. Ñîë êåçäå èíæåíåðë³ê қûçìåòò³ң әð äåңãåé³íäå æұìûñ ³ñòåï æүðãåí Çèÿäàí-åêåң äå àòà-áàáàëàðäûң ұìûòûëûï, үç³ë³ï áàðà æàòқàí îñû äәñòүð³í æàëғàñòûðóғà àðàëàñàäû. Òàëïûíûñқà өç òåã³íäå, îòáàñûíäà îðûí àëғàí åìø³ë³ê äәñòүð³ ұéûòқûëûқ åòåä³. Òàðèõûìûçäûң êүðäåë³ өòïåë³ êåç³íäå èìàíæүçä³ æàí қàæåòò³ ³ñêå – õàëûқ åìø³ëåð³í³ң қàóûìäàñòûғûí құðóғà àòñàëûñòû æәíå êүø-қóàòûí àÿìàäû. Îë êåçäå òûңíàí òүðåí ñàëó – æåң³ë øàðóà åìåñ åä³.
Àâòîð åìø³ë³êò³ң êүðäåë³ äå құáûëìàëû қûð-ñûðûí үíåì³, 20 æûëäàí áåð³ үçáåé æàçûï êåëåä³. Îë õàëûқ åìø³ëåð³í³ң êөíå äәñòүð³í әëåóìåòò³ê қîçғàëûñ äåңãåé³íå êөòåðä³. 1994 æûëû àëғàø 4 àéìàқòà õàëûқ åìø³ëåð³ àññîöèàöèÿñûí құðäû. Қàóûìäàñòûқ áүã³íäå åìø³ëåðä³ á³ð-á³ð³ìåí, õàëûқïåí òàíûñòûðàòûí, қîғàììåí òàáûñòûðàòûí áåäåëä³ ұéûìғà àéíàëäû. Ұæûì åíä³ã³ ûíòûìàғû ìåí á³ðë³ã³ áåð³ê, òәóåëñ³çä³êïåí òåòå қàóûìäàñòûққà àéíàëäû. Á³ðàқòà қàðóëû äà қàéûðûìäû қàóûìäàñòûқòûң қàëûïòàñó æәíå æåò³ëó æîëäàðû æåң³ë, òóðà, äàңғûë áîëäû äåó әáåñò³ê. Îíûң æåò³ëó êåçåңäåð³íå әðê³ìí³ң êөң³ë³ òîқ áîëà áåðìåó³ äå êүòåðë³ê æàé.
Қàçàқñòàí õàëûқ åìø³ëåð қàóûìäàñòûғû îñû àðàëûқòà 7 õàëûқàðàëûқ äåңãåéäå ñèìïîçèóì өòê³çä³. Әð ñèìïîçèóìäà 400-500-äåé өç өң³ð³íå òàíûìàë қàçàқñòàíäûқ æәíå øåòåëä³ê åìø³ëåð òәæ³ðèáå àëìàñûï, өç äåңãåéëåð³í æåò³ëä³ðóãå ìүìê³íä³ê àëäû. Ïàéäàëû äәñòүðä³ң áүã³íäå æàëғàñûí òàáóû Ç. Қîæàëûìîâ ìûðғàғà ò³êåëåé қàòûñòû.
Õàëûқ åìø³ëåð³ ê³ìäåð, åë³ì³çäå åìø³ë³êò³ң õàëûқòûқ ñèïàòû íåãå қîëäàó òàáóäà? Õàëûқ åìø³ëåð³ êүøò³ áèîөð³ñ ïåí áèîýíåðãèÿëûқ қîðғàíûñқà ñүéåíåò³í åðåí қàñèåò ïåí äàðûíäûëûқ, èíàáàòòûëûқ, àäàëäûқ, ³çã³ë³ê ³ñïåòò³ ұëàғàòòû қàñèåòòåðãå, ұëòòûқ ñàëò-äәñòүðãå íåã³çäåëåò³í êөçқàðàñ ïåí әäåò-ғұðûï; æàқñûëûқ ò³ëåéò³í үëêåí æүðåêò³ë³êò³ áîéғà ñ³ң³ðåò³í, îéғà äàðûòàòûí қàá³ëåò êөð³í³ñòåð³. Қàç³ðäå õàëûқòûқ åìäåóä³ң 70 òүð³ қîëäàíûñ òàáóäà. Õàëûқ àðàñûíäàғû åìø³ë³ê – æàí ìåí òәíí³ң òàçàëûғûí òàëàï åòåò³í åðåí åңáåê, íàғûç àäàìãåðø³ë³ê ³ñ³.
Õàëûқ åìø³ëåð³íå, әì³ñå, æîғàðû ñåç³ìòàëäûққà èå êөð³ïêåëä³ëåðä³, æұëäûçøûëàðäû, ñûíûқøûëàðäû, òәó³ï-òåðä³, áàқñûëàðäû æàòқûçàäû. Әðқàéñûñû òóðà, äұðûñ, әä³ë, ñåí³ìä³ әðåêåò³ àðқûëû õàëûқ àðàñûíäà өç³íä³ê òұëғàëûқ áåéíåñ³í қàëûïòàñòûðäû. Îëàðäà êèåë³ қàñèåòòåð қîñàқòàñûï, қàáàòòàñûï æàòàäû. Êөïø³ë³êêå òàíûìàë, á³ðàқ îëàðäûң құïèÿëû қàñèåòòåð³í êөïò³ң á³ð³ ìîéûíäàéòûí, á³ð³ îғàí êүìәíäàíà қàðàéòûí æàéëàð қàòàð өðá³ï æàòàðû õàқ. Îғàí ñåáåï, åìø³ëåðãå áұðûí-ñîңäû ìîðàëüäûқ, ïñèõîëîãèÿëûқ қûñûìäàð àç æàñàëғàí æîқ, ñîíäàé-àқ åìø³ëåðä³ң àäàìãåðø³ë³ê æәíå êәñ³áè äåңãåé³ á³ðòұòàñ áîëà áåðìåä³. Åìø³ëåðäå àäàìè êåëáåòò³ң өëøåì³ æәíå òàíûìäûқ-òәðáèåë³ê á³ë³ìä³ë³êò³ң íåã³çã³ қàéíàð êөç³ áîëàòûí ìәäåíèåòò³ë³ê òå æåò³ñå áåðìåä³. Åң áàñòûñû, àäàìíûң құïèÿëû òàáèғàòûíà ñèқûðëû êүø қóàòûí қîëäàíà á³ëó өíåð³ äåéãåé³í³ң êåíæå қàëóû – òүñ³í³êêå äå, òәæ³ðèáåãå äå êåäåðã³ñ³í òèã³çä³.
Àâòîðäûң õàëûқ åìø³ëåð³í³ң æàғûìäû æàқòàðûí өðá³òå, æàғûìñûç, áåéìәë³ì әñåðëåð³í òàëäàï қàçáàëàóû òåã³í åìåñ. Ñîíäàғû ä³òòåãåí³ – õàëûқ åì³í³ң қàä³ð³í қàøûðìàó, îíûң қèûíøûëûғûí æàñûðìàó, åìø³ëåðãå äåãåí õàëûқ ñåí³ì³íå ñåëêåó òүñ³ðìåó, àäàì æàíûí çèÿíäû әäåòòåðäåí òàçàðòó, òàðèõ òұíûғûíäà қàëûïòàñқàí øèïàãåðë³ê ìұðàíû õàëûқ èã³ë³ã³íå æàðàòó, õàëûқ åì³í³ң ғûëûìè ìåäèöèíàìåí áàéëàíûñûí íûғàéòó. ʳòàïòûң áàñòû êåé³ïêåð³ – õàëûқ өê³ëäåð³. Õàëûқ – åìø³ë³êò³ң êөíåäåí êåëå æàòқàí èåãåð³. Åìø³ë³ê õàëûқòûң ìұðàñû, әð³ òåêò³ë³ã³í³ң á³ð àéғàғû äåï òåã³í àéòûëìàғàí. Қàçàқ õàëқû өç³í³ң áұðûíғû ñàëàìàòòàíó өòêåë³í á³ëãåí ñàéûí, îíûң үëã³-өðíåêòåð³í ³ð³êòåãåí ñàéûí, åìø³ëåð æүð³ñ-òұðûñûí æåң³ëäåòò³, åìäåó қàá³ëåò³ ìåí ñàëò-äәñòүð³í æàíäàíäûðäû. Õàëûқ åìø³ëåð³ òàìûð ұñòàó, àóûðғàí àäàìíûң өң³í áàéқàó, ñөç³íå, òұëғàëûқ êөð³í³ñ³íå æәíå æүð³ñ³íå қàðàï, äåíåí³ ñèïàó ìåí өç³íåí ñұðàó àðқûëû ñûðқàò áåëã³ëåð³í àíûқòàéòûí òәæ³ðèáåñ³í æåò³ëä³ðä³ әð³ ñîë æүéåìåí ñûðқàòòàíғàíäàðäû åìäåä³.
Êèåë³ êүøò³ң òûëñûì ñûðëàðûí åëåóø³ë³ê åìø³ëåðä³ң äå, åë àðàñûíäà äà àðòóäà. Àë òәóåëñ³çä³ê òұñûíäà îíûң ñûðû êåң³íåí æәíå қàðқûíäû àøûëóäà. Åìø³ æұðòқà æàқûíäàғàí ñàéûí, îíûң ì³íåç-құëқûíà æàñàíäûëûқ æàðàñïàéòûíûí àâòîð ìûñàëäàðìåí òүé³íäåï áåðåä³. Áîéûíäàғû құïèÿëû қóàòòû àäàëäûқ æîëûíà æұìñàï, қàðà òåð³ìåí, ûñòûқ êөң³ë³ìåí äåðòò³ àñқûíäàòïàé, қàéòà æàí òàóқûìåò³í æåң³ëäåòêåí åìø³ëåð áүã³íäå õàëûқ құðìåò³íå áөëåíóäå. Àâòîð ûíòàëû åìø³ өç³ ³ñ³íå, әðåêåò³íå ñåí³ììåí қàðàéòûíûí, ñûðқàòқà ұøûðàғàí æàí-òәíí³ң êүé³í æåң³ëäåòåò³í³í, ñүéò³ï êөï êөң³ë³íåí øûғàòûíûí òәïò³øòåï æåòê³çåä³.
Øèïàãåðë³ê – õàëûққà æàқûí үғûì, åæåëã³ äәñòүðë³ ³ë³ì. Íàғûç åìø³í³ң êөï àëäûíäàғû åңáåã³ åëåíóäå. Àäàë æүðåê, àқ æàðқûí åìø³äå ³ñêå ñûíäàðëû êөçқàðàñïåí, èìàíäûëûқ ïåí àäàëäûққà æүã³íå қàðàéòûí äàғäû òәí. Îíûң øèïàñû – қàéûðëûққà æàқûí òåêø³ëä³ê ïåí êәñ³áè äåңãåéäå, àòàққұìàðëûққà áîé ұðғûçáàéòûí ðóõàíè áàéëûқòà. Åìø³ë³ê – ïåíäåø³ë³êòåí æîғàðû òұðғàí қàñèåò. Îë ðóõàíè ñàíàìûçäû àçäûðìàéòûí äәñòүðë³ ұëòòûқ ìәäåíèåòòàíóäûң ñàëàñûíà æàòàäû.
Àâòîð: åìø³ë³ê өíåð³ – á³ðåóëåðä³ң ò³ð³ òàóàðû åìåñ, îë òàңäàóëû ³çäåí³ìïàç ïåí õàëûқòûң ðóõàíè áàéëûғû. Åìø³ë³ê – íàìûñûí қîëäàí áåðìåéò³í àðëûíûң ³ñ³, òåêò³ë³êò³ң òàáàíäûëûғû, Àëëàíûң àìàíàòû, äåãåí қàғèäàíû áåêåì ұñòàéäû. Ñûðқàòқà øèïà áîëàð ñөç, êөçқàðàñ, ûíòàëû ûқûëàñ áàáàëûқ äәñòүðäå ìîëûíàí òàáûëàäû. Ñîëàðäûң á³ðåãåé³ – Өòåéáîéäàқ Ò³ëåóқàáûëұëû (1388-1483). Ұðïàққà қûçìåò åòó – áàáàìûç үø³í үëêåí áàқûò áîëғàí. Îíûң åë³ì äåï æұðò ïåí æåð êåçãåí òûíûìñûç åңáåã³ áîéäà áұëà êүøò³ àғûíäàòòû.
Ç.Қîæàëûìîâ қàçàқ õàíäûғûíûң қàðàүçãåí øèïàãåð³, øûғûñòûң «åê³íø³» Èáí Ñèíàñû – Өòåéáîéäàқ Ò³ëåó-қàáûëұëûíûң ìұðàñûí íàñèõàòòàóғà өç³íä³ê åðåêøå үëåñ³í қîñûï êåëå æàòқàí æàíàøûð ³çäåìïàç, ғàëûì. Áàñ øèïàãåðä³ң òәë³ì-òәðáèå àëàðëûқ қàñèåòòåð³í, æàìàғàòқà өñèåò ðåò³íäå óәæäåéä³.
Àâòîðëûқ òүé³íí³ң ìәí-ìàғûíàñû íåäå? Åìø³ë³ê қàñèåò ïåí àäàìãåðø³ë³ê қàñèåò á³ð³í-á³ð³ òîëûқòûðñà, ñîíäà êèåë³ë³ê «ñåì³çêөê» áîëûï áîéғà äà, îéғà äà æұғàäû. ²øòå òұíûққàí á³ë³ìä³ë³ê åìäåó øåáåðë³ã³í àðòòûðàäû. Åìø³ë³ê ñåç³ìòàëäûққà, á³ëã³ðë³êêå, èìàíäûëûққà, òөç³ìä³ë³êêå íåã³çäåëåä³, êèåë³ қàñèåòòåðä³ ұøòàéäû, үéëåñò³ðåä³.
Åëä³ң ûíòàñûí îÿòқàí åìø³ құðìåòò³ äå êөð³êò³. Øûí åìø³ àóðó қîñïàéäû. Åìø³í³ң өíåãåë³ ³ñ³ îңғà, өðãå áàñòàéäû, өì³ðä³ ұçàðòàäû. Ñûðқàò құïèÿñûí ñàáûðëû, ³çäåí³ìïàç, á³ë³ìä³ àäàìäàð, àқ íèåòïåí Àëëà æîëûíà òүñêåí åìø³ëåð àäàñà áåðìåé àøòû. Æàқñûëûқ îéëàғàí åìø³ëåð құëқûí æàðûíäà құëàìàäû. Îíûң қûçìåò³ ìåí ìàқñàòû àäàëäûқ æîëûíäà àíûқòàëäû, қîìàқòàíóäà. Қîëûíäà құðàíû, àóçûíäà èìàíû, әðåêåò³íäå òүé³ï æèғàíû òîғûñқàí åìø³í³ õàëûқ құðìåòòåéä³, îíûң ìәðòåáåñ³í êөòåðóäå. Åìäåéì³í äåï æàëғàí әðåêåòò³ қàëқàí òұòàòûíäàð àðñûç êåëåä³, ñûðқàòòû åìäåé áåðìåéä³, қàíäàñûí құòқàðóғà òûðûñïàéäû. Îðàñàí îéûí ìåңãåðå íåìåñå æүçåãå àñûðà àëìàғàí àäàì ұðûíøàқ, әáåñò³êêå ұðûíàäû. Ұðûíøàқòûқ æàðғà æûғàòûí – æàëғàíäûқ ïåí æàñàíäûëûқòûң, àғàòòûқ ïåí àñûғûñòûқòûң ұéûòқûñû. Æàëғàí әóëèåëåð қàøàíäà æàðғà ұðûíäû. Àñûғûñòûқòàғû àғàòòûқ ïåí êөçæұìáàéëûқ äåðòò³ åìäåìåéä³, қàéòà қîçäûðàäû. Ðóõàíè æàғûíàí æүäåó – àëàóûçäûқ ïåí àòàққұìàðëûқòû үðëåó. Әëåóìåòò³ê қàó³ï êөç³ – æàñàíäû àқûëãөéë³êòå, àäàì қóàòûí ñîðûï æàíøèòûí àïàé-òîïàé ³øê³ äүëåéäå.
Æàëғàíäûқòûң æîëû қûñқà. Íåãå? Àäàìíûң àçғûíäàóû, á³ð-á³ð³íå қàòûãåçä³ê êөðñåòó³ – äàғäàðûñòûң қàó³ïò³ òүð³, æұқïàëû êөð³í³ñ³. Äàғäàðûñ ³øòåí øàëàòûí, àäàìäû àçғûíäûққà èòåðìåëåéò³í қàó³ï-қàòåð. Äàғäàðûñ ñàóàòñûçäûқ ïåí үðåéä³ қàòàð үðëåéä³. Ñàóàòñûçäûқòà àëäàíғàí àçàï øåãåä³, àëäàóøû әëñ³çä³êò³ åãåä³. Òàðøûëûқ æàíäû қèíàéäû, æàқñûëûққà ñèìàéäû. Ƴãåðë³ãå æàñàíäûëûқ æàðàñïàéäû. Æàқñûëûққà êөðå àëìàóøûëûқ æàñàó – íàäàíäûқ. Íàäàíäûқ – òàðøûëûқòûң, òұëäàíó ìåí áұëäàíóäûң, қûñқàñû, æåòåñ³çä³êò³ң òүá³ð³. Æåòåñ³çä³ң àéûáû – àòàққұìàðäû қàëқàí қûëìàқ, àëғà òàðòïàé, êåðàғàðëûққà ұðûíäûðàð қûңûðëûқòà. Æàëғàí æàғàëàñòûң æîëû қûñқà. Åìø³ëåð қàòàðûíûң àçàþû äà îñû æåòåñ³çä³ê ïåí қûңûðëûқòà.
Қûңûðëûқ äүìïó³ – ìәäåíèåòñ³çä³ê ïåí құäàéñûçäûқòà. Ìәäåíèåòñ³çä³ê – òұëғàëûқòûң òұðàқòàóûíà êåðàғàð êүø, çèÿíäû àғûì. «Құäàéñûçғà» òұíûқ әëåì òàð êåëåä³, îғàí құäàéäûң æàçàñû áàð. Қàæû Ç.Қîæàëûìîâ Құðàí àÿòòàðûíàí åìø³ë³ê ìәäåíèåò³í құðàéòûí òұæûðûìäàðäû ò³ç³ï áåðåä³, ñîë óәæäåðãå òàáûíàäû. ijí ðóõûìûçäû êүøåéòåä³, ñàíàìûçäû òàçàðòàäû. «Á³ë³ì³ áîëғàíìåí, ³øê³ ìәäåíèåò³, æүðåã³íäå èìàíäûëûқ ê³ëò³ æîқ àäàìíûң ³ñ³ àëғà áàñïàéäû» äåé îòûðûï, «өç құä³ðåò³ңä³ өç³ң èãåð, èåìäåí. Îíûң òұғûðûғû – ðóõàíè á³ðë³ê ïåí êåë³ñ³ìäå» äåéä³ àâòîð. Òàғû á³ðäå «Åìø³ë³êòå íå ³ñòåìåë³ê, ұðëûққà ұðûíáàëûқ, êèåë³ áàáàëàð ðóõûíûң қàðғûñûíà қàëìàéûқ!», äåãåí îéûí îðòàғà æàÿäû. Àқûí Ç. Қîæàëûìîâ: «Òàíè á³ëñåң áîéûíäàғû қàñèåò³ңä³, Æàðàòóøû äà ñәóëåñ³í òөã³ï æàòûð» äåï îéûí ïàéûìäàéäû.
ʳòàï åìä³ê ñàóàòòûëûқ ïåí ñûðëû ñûéëàñòûққà үéðåòåä³, ұëòæàíäû áîëûï, ìåìëåêåò øàңûðàғûí ñàқòàï қàëó – àçàìàòòûққà ñûí, áîñàңäûққà ì³í åêåí³í åñêåðòåä³. Îíäà қèûíäûқòû æåңãåí³ òóðàëû әңã³ìåãå, àòàққұìàðғà ұðûíáàó åñêåðòïåëåð³íå êөï îðûí áåð³ëåä³. Øûì-øûòûðûқ қàéòàëàíûï æàòқàí îқèғàëàð. Үíäåñ îқèғàëàðäûң үéëåñò³ã³í àíûқòàó áàç á³ð îқûðìàíғà æåң³ë øàðóà áîëìàñ. Îқèғàëàðäûң áàñû-қàñûíäà àâòîðäûң өç³ æүðãåíä³êòåí, àâòîð өç³ òóðàëû òүðë³ ìәë³ìåòòåðä³ қàòàð, қàéòàëàé áåð³ïò³. Îíûң ³ø³íäå åëä³ң òүêï³ð-òүêï³ð³íåí êåëãåí «Àðíàóëàð» êөï. Ìұíû îқûðìàí àâòîðäû ìàäàқòàó äåï íåìåñå îíûң åңáåã³í ìîéûíäàó äåï òүñ³íå ìå, îíû әðê³ì өç³ øåøñ³í. Өéòêåí³ қàéòàëàóøûëûқ îéäû êåéäå ìүä³ðòó³ äå ìүìê³í. Әéòñåäå, àâòîð ñîë òүðë³ äåëåáåë³ëåðä³ң æåòåã³íäå êåòïåéä³, îëàðäû қàéñàðëûқïåí èêåìäåé, æåңå á³ëä³. Құïòàðëûқ ұñòàíûì, îñûíäà.
Øèïàãåðë³êò³ң øàïàғàòòû ðóõû òóðàëû îéëàï, áîéëàï, òàðàçûëàï æàçғàí Çÿäàí Қîæàëûìîâòûң æүðåêæàðäû қîìàқòû áұë åңáåã³ – øàðàëû әðåêåò, ðóõàíè áàéëûқ ìәë³ìäåìåñ³. Òàðòûìëû òîқòàì-òүé³íí³ң æàñàìïàçäûқ ïåí æàқñûëûқ íûøàíûí êөðå á³ëåé³ê, äұðûñ áàғàëàéûқ. Ìåí үø³í «Îðûíäàëғàí àìàíàò» – ұðïàққà àðíàëғàí àøûқ õàò ñèÿқòû êөð³íåä³, ñîëàé қàáûëäàäûì äà.
Ôèëîñîôèÿ ғûëûìäàðûíûң äîêòîðû
ҚàçҰÓ ïðîôåññîðû, Ìîëäàáåêîâ Æàқàí
“Øèïàãåðë³ê áàÿí” ãàçåò³, ¹ 10, 2012 æ.
Çåðòòåóø³ Қîæàëûìîâ Çÿäàííûң
«Õàëûқòûқ øèïàãåðë³êò³ң ìәäåíè áàñòàóëàðû æәíå åìä³ê äәñòүðëåð³»
(Øèïàãåðë³ê äәñòүð³ æәíå ôèëîñîôèÿñû)
àòòû ғûëûìè åңáåã³íå
ï³ê³ð
Æұìûñòûң òàқûðûáûíûң «Ìәäåíè ìұðà» ìåìëåêåòò³ê áàғäàðëàìàñû àÿñûíäàғû өçåêò³ë³ã³ åø êүìәí êåëò³ðìåéä³, өéòêåí³ өòêåí ìәäåíèåò òàðèõûíûң òûíûñ-ò³ðø³ë³ã³í åíä³ ñàðàëàóғà, îíäà äà áîëñà òàì-òұìäàï àçäû-êөïò³ æèíàқòàëғàí àç ғàíà äåðåêòåðãå ñүéåíå îòûðûï қàéòà қàëïûíà êåëò³ðóãå òûðûñó – íàғûç ғàëûìíûң äà, íàғûç åëæàíäû àçàìàòòûң äà ì³íäåò³. Îíûң үñò³íå, қàçàқ ìәäåíèåò³í³ң øûғûñòûқ ìәäåíèåò àðíàñûíäàғû áàñòàïқû òàðèõû äà өç³íä³ê èíäåíòèôèêàöèÿ ³çäåãåí қàç³ðã³ òàңäàғû қàçàқòàðғà òүï òàìûðғà æîë êөðñåòêåíäåé.
Çåðòòåó Ө.Ò³ëåóқàáûëұëûíûң æàðûқ êөðãåí åңáåã³ íåã³ç³íäå, îíûң æàëàң øèïàãåðë³ê øûғàðìàøûëûқ åìåñ, äүíèåòàíûìäûқ, ìәäåíèåòòàíûìäûқ, àäàìãåðø³ë³ê-èìàíäûëûқ әëåóåò³í³ң áàðëûғûí êөðñåòó әð³ қàçàқ øèïàãåðë³ã³í³ң ìәäåíè áàñòàóûí àíûқòàéòûí æàí-æàқòû øûғàðìà åêåíä³ã³í äәëåëäåó òұðғûñûíàí æàçûëғàí.
Ìåí³ңøå, çåðòòåóø³ қàçàқ øèïàãåðë³ã³í³ң ìәäåíè áàñòàóëàðûí øûғûñòûқ äәð³òàíóìåí áàéëàíûñòûðà á³ëãåí. Äåãåíìåí, ìәñåëåí³ òåðåңíåí қàçáàëàñà àðòûқ åòïåéä³. Ñîíûìåí á³ðãå åìø³ë³ê áàÿí òүï òàìûðûìåí ìèôîëîãèÿëûқ ñàíà àÿñûíäà қàëûïòàñқàí äүíèå. Àë æұìûñòûң òàðèõè-ғûëûìè ìàңûçû çîð «Øèïàãåðë³ê áàÿí» äåãåí Ө.Ò³ëåóқàáûëұëûíûң øûғàðìàñûíà ãåðìåíåâòèêàëûқ òàëäàó áåðå îòûðûï, îíûң қîëäàíғàí ұғûìäàðûíûң «àëòû өçåã³ òұғûð», «òүï íåã³ç³ òèÿíàғû», «êåң³ñò³ê», «òұðàқ» æәíå ò.á. ñûíäû ұғûìäàðûí ôèëîñîôèÿëûқ êàòåãîðèÿëàð äåңãåé³íäå àøûï êөðñåòñå çåðòòåó îäàí әð³ өç³í³ң ғûëûìè òұғûðûíà øûғàðû àíûқ áîëàäû.
Ñàéûï êåëãåíäå, åøê³ìí³ң áұë æұìûñòûң øèïàãåðë³ê ñàëàñûíäàғû ôèëîñîôèÿëûқ-ìәäåíèåòòàíûìäûқ àëғàøқû æұìûñ åêåíä³ã³íå êүìәí êåëò³ðóãå áîëìàéäû. Æàëïû çåðòòåó æұìûñûíûң ñұëáàñû áåëã³ëåí³ï òұð, ñîíäûқòàí äà áұë åңáåê ғûëûìäàғû өç îðíûí òàáàäû äåï á³ëåì³í.
Ôèëîñîôèÿ ғûëûìäàðûíûң äîêòîðû,
ҚàçҰÓ ïðîôåññîðû Құëñàðèåâà À.Ò.
15.06.2009 æ.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
.png){kind=small}