tar4

Отейбойдак Тлеукабылулы (1388-1485) основатель народной и

современной медицины

Кожалымов Зядан

Президент АНЦК, Академик.

г. Алматы

После получения независимости Казахского государства в истории народа появляется ранее неизвестные новые имена великих мыслителей, таких как Отейбойдак Тлеукабылулы. Îäíèì èç íàó÷íûõ òðóäîâ, èçäàâøèìñÿ ïîñëå ïÿòè ñ ïîëîâèíîé âåêîâ – êíèãà Îòåéáîéäàêà Òëåóêàáûëóëû “Трактат î öåëèòåëüñòâå”. Ýòîò òðóä ñòàë èñêîííîé êíèãîé ó÷åíûõ è ïðîñòîãî ëþäà, êîòîðóþ ÷èòàþò ñ ëþáîâüþ. Åùå îäíî öåííîå áîãàòñòâî ñ íîâûìè íàó÷íûìè îòêðûòèÿìè ïðèáàâèëîñü ê íàöèîíàëüíîé èñòîðèè, ìåäèöèíå è äðóãèì ñôåðàì íàóêè. Ýòîé êíèãå óæå ìíîãî âåêîâ, îíà ïåðåäàâàëàñü èç ïîêîëåíèÿ â ïîêîëåíèå. Ïîáûâàëà â äâóõ ñòðàíàõ. Çà ðóáåæîì íàõîäÿñü áîëåå ïîëóòîðà âåêà, îíà çàùèòèëàñü îò âàíäàëîâ. Äåñÿòêè ëåò ëåæàëà ïîä çåìëåé, çàêóòàííàÿ â êàçàõñêèé âîéëîê. Â êîíöå áûëà ñîææåíà â Êèòàå. Èç ïÿòè òûñÿ÷ ñòðàíè÷íîé ðóêîïèñè îñòàëèñü 1095 îáîæåííûõ ñòðàíèö. È ïåðâûé îáðàçåö òðóäà âûøåë â ñâåò â ãîðîäå Óðóì÷è, íà àðàáñêîì ÿçûêå, â 1994 ãîäó. В Êàçàõñòàíå “Трактат î öåëèòåëüñòâå” îïóáëèêîâàëî èçäàòåëüñòâî “Æàëûí” â 1996 ãîäó г. Алматы.

Êòî çíàåò, ìîæåò âåëè÷åñòâåííûé íàó÷íûé òðóä “Трактат î öåëèòåëüñòâå” íå áûë áû íàïèñàí, åñëè öåëèòåëü Îòåéáîéäàê íå èçëå÷èë áû îò òÿæåëîé áîëåçíè Æèðåíøå, ïðàâóþ ðóêó è âèçèðÿ õàíà Àç Æàíèáåêà, êîòîðûé â XV âåêå îáúåäèíèâ âñåõ ðîäà êàçàõîâ, ñîçäàë îñíîâó êàçàõñêîãî ãîñóäàðñòâà.

Èòàê, ïî óêàçó õàíà öåëèòåëü Îòåéáîéäàê Òëåóêàáûëóëû ñâîé “Трактат î öåëèòåëüñòâå”, âèäèìî íàïèñàë â ñïåöèàëüíî îòâåäåííîì ñîîðóæåíèè â Áåëîé Îðäå õàíà, êîòîðàÿ ðàñïîëàãàëàñü â êðàÿõ ñåãîäíÿøíåãî ×ó, ìåæäó 1466-1473 ãîäàìè (429 ñòð.).

Ñòàðàÿñü áåñïðåêîñëîâíî âûïîëíèòü óêàç õàíà, îí õîòÿ ïèñàë ñâîé “Трактат î öåëèòåëüñòâå” ñ òî÷êè çðåíèÿ öåëèòåëüñòâà (ìåäèöèíû) òîãî âðåìåíè, òåì íå ìåíåå, îí ñóìåë ãðóïïèðîâàòü òàêèå íàóêè, êàê: ÿçûê, ðåëèãèîçíîå âîñïèòàíèå, êóëüòóðà, èñòîðè÷åñêàÿ ëåòîïèñü, ýòíîãðàôèÿ, ýñòåòèêà, ôèëîñîôèÿ, ïñèõîëîãèÿ, àñòðîíîìèÿ, ôèçèîëîãèÿ, òåõíîëîãèÿ èçãîòîâëåíèÿ ëåêàðñòâà è èñïîëüçîâàíèÿ åå è ò.ä., à òàêæå îí äàåò ïîëíûå ñâåäåíèÿ ïî ýòèì íàóêàì.

Он ïîáûâàë íà òàêèõ çåìëÿõ êàçàõîâ, êàê Îìñê, Æåçêàçãàí, Åñèë, Íóðà, Òóðãàé, ïîáåðåæüå Ñûðäàðüè, Æàðêåíò è â ñâîåì êðàå Øàëêîäå è ò.ä. è èññëåäîâàë ìíîãèå âèäû ëåêàðñòâåííûõ òðàâ. Èçãîòîâèâ ëåêàðñòâà èç ðàçíûõ ñìåñåé, îí ñïåðâà ïðîáîâàë èõ íà ñåáå. Íåñêîëüêî ðàç ïîáûâàâ ìåæäó æèçíüþ è ñìåðòüþ, îí ïðåäëîæèë ñïèñîê ëåêàðñòâ, êîòîðûå ìîãëè ïîìî÷ü áîëüíûì ëþäÿì, ýòî áîëåå 1108 âèäîâ ëåêàðñòâ (âèäèìî áûëî ãîðàçäî áîëüøå ýòîãî) èç îðãàíîâ æèâîòíûõ è áîëåå 60-è ñìåñè ìåòàëëîâ è ìåòàëëîèäîâ. Â òðóäå òàêæå åñòü 1050 íàçâàíèé ëåêàðñòâ, 4577 ðåöåïòîâ öåëèòåëüíûõ ëåêàðñòâ è áîëåå 430 íàçâàíèé âíóòðåííèõ è âíåøíèõ îðãàíîâ òåëà ÷åëîâåêà.

Íàðîäíîå öåëèòåëüñòâî – ñìåøàííûé ñ êðîâüþ íàðîäà, íàñëåäñòâåííûé äàð ïåðåäàþùèéñÿ îò äåäà ê ñûíó. Äåä Îòåéáîéäàê, îáó÷àë ñâîåìó öåëèòåëüíîìó èñêóññòâó ñðåäè ñâîåãî íàðîäà. Ïîýòîìó ðîäíîé íàðîä äëÿ íåãî ñòàë ó÷èòåëåì. Íàâåðíîå èç-çà ýòîãî, êàê ñåêðåòû àÿòîâ ñâÿùåííîãî Êîðàíà, òàê è â êíèãå “Трактат î öåëèòåëüñòâå” áûëè ñâîè òàéíû, êëþ÷è, ðàçãàäêè, îñîáûé âèä êàæäîãî íàçâàíèÿ, äàæå â ïåðâîíà÷àëüíîì íàçâàíèè êíèãè “Êëþ÷ öåëèòåëüñòâà”, à óæå ïîòîì “Трактат î öåëèòåëüñòâå” âåëèêèé öåëèòåëü Îòåéáîéäàê â íàïèñàíèè ýòîé êíèãè èñïîëüçóåò ðåëèãèþ, àñòðîëîãèþ è ôèëîñîôèþ è ò.ï., è îí äîêàçûâàåò ÷òî ýòè çàêëþ÷åíèÿ (äîãìû) ïðèçíàþò, ïðåêëîíÿþòñÿ ïåðåä ñòðîêàìè ñâÿùåííîãî Êîðàíà.

Ó÷åíûé äîêàçàë, ÷òî åäèíñòâîì 10-è ðàçíûõ ìàòåðèàëüíûõ äâèæåíèé ÷åëîâå÷åñêîãî òåëà (æàðà, õîëîä, ñóõîñòü – æèäêîñòü, òâåðäîñòü – ìÿãêîñòü, ïðèíÿòèå – âûïóñêàíèå, àêòèâíîñòü – îòäûõ), ÷òî èõ îñíîâîé ÿâëÿåòñÿ øåñòü ïëàòôîðì (ïðîñòðàíñòâî, ñòàáèëüíîñòü, ñâåò, òåìíîòà, æàðà, õîëîä), ãîâîðèò, ÷òî îíè ïî çàêîíàì ïðèðîäû óñòóïàþò ìåñòî äðóã-äðóãó è èäóò ïî êðóãó.

Ïðèíÿòî ñ÷èòàòü, ÷òî âàêöèíàöèþ ïðîòèâ îñïû âïåðâûå îòêðûë àíãëèéñêèé ëåêàðü Ýäóàðä Æåííåð â 1796 ãîäó, òî âåëèêèé öåëèòåëü Îòåйáîéäàê îòêðûë åå íà 360 ëåò ðàíüøå ìèðîâîé íàó÷íîé ìåäèöèíû. Êàê ýòîìó íå âåðèòü.

Îòåéáîéäàê Òëåóêàáûëóëû: “Öåëèòåëüñòâî – âèä èñêóññòâà, à ëåêàðñòâî – íå âèäåòü êîçëà, à òîëüêî åå ðîãà. Ïðàâèëüíî òîëüêî íàçâàíèå – öåëèòåëüñòâî. Ïîòîìó ÷òî, öåëåíèå èçëå÷èâàåò, âñåëÿåòñÿ, âïèòûâàåòñÿ, ïèòàåò. Öåëèòåëüñòâî ðàçäåëÿþò íà äâå êàòåãîðèè: ïðåäïîëîæèòåëüíîå öåëèòåëüñòâî – êîòîðîå ïðåäñêàçûâàåò áóäóùåå, è âòîðîå – ëå÷àùåå öåëèòåëüñòâî è íàçûâàåò áîëåå 26-è ãðóïï öåëèòåëåé âûõîäÿùèõ èç íèõ. Íå âñåõ çîâóò “öåëèòåëåì”, êàê ñåãîäíÿ. À òàêæå îáúÿñíÿåò, ÷òî áîëåçíè áûâàþò â çàâèñèìîñòè îò âðåìåí ãîäà, îò æàðû è õîëîäà, èëè 6 òåëåñíûõ òóïèêîâ è îñòåðåãàåò ÷åëîâå÷åñòâî (82-83 ñòð.). Íàçûâàåò áîëåå 30 âèäîâ öåëèòåëüíîãî ëå÷åíèÿ. Ïðåäëàãàåò 8 âèäîâ ïàðåíèÿ òåëà áîëüíîãî ÷åëîâåêà (ñóõî ïàðèòü, ïàðèòü ñ âîäîé, ïàðèòü ñ ïåñêîì, ìîêðûì ïàðîì, ïàðèòü ïîçåìíî, ïàðèòü ñ íàêàëèâàíèåì, ïàðèòü ñ ãîðÿùèì óãëåì, ïàðèòü êîñòÿìè. Îñòàíàâëèâàåòñÿ è íà âèäàõ ïîëåçíûõ ïèù â çàâèñèìîñòè îò áîëåçíè. (326, 329-330 ñòð.)

Â êíèãå òàêæå ìíîæåñòâî ñïèñêîâ äðàãîöåííûõ êàìíåé, ðàñòåíèé, îðãàíîâ æèâîòíûõ è ïðèðîäíûõ ìåòàëëîèäîâ è ìåòàëëîâ ñ öåëèòåëüíûìè ñâîéñòâàìè (335-360 ñòð.).

Целитель сòðîãî ïðåäóïðåæäàåò â êàêîå âðåìÿ, â êàêîé ÷àñ, â êàêîé äåíü, èç êàêîãî ìåñòà îòêàïûâàòü èëè ñðåçàòü òðàâó. Äàæå îòåö Òëåóêàáûë ãîâîðèë: “Ñïåðâà îñìîòðè äåñÿòü ïàëüöåâ áîëüíîãî, áîëåçíü óçíàåøü ïî ïðèçíàêàì, äëÿ ëå÷åíèÿ ïðèãîòîâü ëåêàðñòâî ïî ñîâïàäåíèþ 3, 5, 7, 13, 21, 25, 41” – ðàññêàçûâàåò Îòåéáîéäàê (315 ñòð.). Âåëèêèé öåëèòåëü ãîâîðèò ÷òî, ïî âîëå Àëëàõà, ó êàæäîãî ñìåðòíîãî åñòü ñâîè 7 ñâÿòûõ ñïàñèòåëÿ (õðàíèòåëÿ) и будучи в связи с 41 знаками.

Îáúÿñíÿåò ñïîñîáû ñïàñåíèÿ ëþäåé, êîãäà ÷åëîâåê ïîëó÷àåò îæîãè, çàìåðçàåò íà õîëîäå (94-95) è óòîïàåò â âîäå. Äàåò íàïðàâëåíèå öåëèòåëÿì, ðàçíûìè ñïîñàáàìè îïðåäåëÿòü òèïû áîëåçíåé (206-208).

Ðàçúÿñíÿåò êàê ëå÷àòñÿ î÷åíü îïàñíûå áîëåçíè êàê îñïà è ïðîêàçà, è óñëîâíî ãîâîðèò î ïðîêàçå, ÷òî “Ïåñòðîòà ñêîòà ñíàðóæè, à ÷åëîâåêà âíóòðè” (221).

Îí òàêæå îáúÿñíÿåò î ñïîñîáàõ äåðæàíèÿ ïóëüñà, îïðåäåëåíèÿ áîëåçíè ïî ïóëüñó è ëå÷åíèÿ ïî ïóëüñó (236).

Îòåéáîéäàê Òëåóêàáûëóëû ó÷åíûé, êîòîðûé âíåñ ñâîþ ëåïòó è â íåáåñíóþ íàóêó (àñòðîëîãèþ).

“Трактат î öåëèòåëüñòâå” ó÷èò ÷åëîâåêà âåæëèâîñòè, ýòèêå, ðàçóìíîé ýñòåòèêå. Âîñïèòûâàåò åãî âîçäåðæèâàòüñÿ îò ïëîõèõ ïîñòóïêîâ, ïðèçûâàåò ê ìèëîñåðäèþ è è îñòåðåãàòüñÿ òîãî, ÷òî çàïðåùåíî ðåëèãèåé Èñëàìà.

Íàïðèìåð: çàïðåò Èñëàìà îò åäû 91-ãî, îò ïèòüÿ 85-ãî, ðàçëè÷èòü хàðàì îò хàëал, íå äîòðàãèâàòüñÿ ê ñåìè, íå ïðèêàñàòüñÿ ê 41 è íå ðàññòàâàòüñÿ ñ 12.

Ýòè çàâåùàíèÿ Îòåéáîéäàê áàáû ïîêàçûâàþò óñëîâíîñòè çíà÷åíèÿ îñòîðîæíîñòè, òàêèõ êàê: íå ñòàëêèâàòüñÿ, íå èñïûòûâàòü ïðèòåñíåíèé, íå óíè÷òîæàòü, ùàäèòü, îñòðåãàòü, áåðå÷ü, çàùèùàòü. “Ó âåðíîãî – ñâÿòîé ïóòü, ó ïëîõîãî ñçàäè îáðûâ” – êàê ãîâîðèòñÿ â äóõîâíîì ïðåäñêàçàíèè áàáû, ìû âèäèì, ÷òî áóäóùåå ïîêîëåíèå äîñòèãíåò ñ÷àñòüÿ, åñëè îíî áóäåò ÷èñòûì, ïðàâäèâûì.

Ìû âïðàâå íàçûâàòü ýòî íàñòîÿùèì ÿñíîâèäåíèåì. Íàïèñàííîå ïÿòü ñ ïîëîâèíîé âåêîâ òîìó íàçàä òàêèå ìóäðûå çàâåùàíèÿ ó÷àò íàñ ëþáèòü Ðîäèíó, ñåìüþ, äðóãà ðîäíûõ è áûòü âåðíûì, èçáàâëÿòüñÿ îò ïëîõîãî è âîñïèòûâàòü â ñåáå íàñòîÿùèé ïàòðèîòèçì.

Â êíèãå “Трактат î öåëèòåëüñòâå” âåëèêîãî ó÷åíîãî è öåëèòåëÿ Îòåéáîéäàêà Òëåóêàáûëóëû âñòðå÷àþòñÿ òåðìèíû (ýêâèâàëåíò) äðåâíåéøèõ âðåìåí. Êíèãà î÷åíü ïîëåçíà è èíòåðåñíà äëÿ ÷òåíèÿ (438-463 ñòð).

Àâòîð ìíîãîâåêîâîé ëåòîïèñè Îòåéáîéäàê Òëåóêàáûëóëû (1388-1483 ãã.). ïðåäïîëîæèòåëüíî ðîäèëñÿ â ìåñòíîñòè Àéãàéòàñ – Øàëêîäå Æåòûñóñêîãî êðàÿ Êàçàõñêîé çåìëè. Ññûëàÿñü ê ýòîìó, êàê îí ñàì ïèøåò, ðîäèëñÿ â ãîä Èiðòåê (µëó) – ïî-ðóññêè ãîä Äðàêîíà, Èç ðîäà âåëèêîãî äæóçà Çàðìàí, èç Çàðìàíà – Àëáàí Àëìàòèíñêàÿ îáëàñòü, Райымбекского района, – áûâøèé Íàðûíêîëüñêèé ðàéîí).

Íàì íåèçâåñòíî, ãäå ïîëó÷èë çíàíèÿ но он хорошо знал Ñâÿòîãî Êîðàí Êåðèìà, òðóäàìè èç íàóêè âîñòîêà è ìûñëèòåëåé êàçàõñêîãî íàðîäà Àëü-Ôàðàáè, Æóñóïà Áàëàñàãóíè è äð. (378 ñòð).

Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé òðóä “Трактат î öåëèòåëüñòâå” äîêàçûâàåò, íà êàêîì âûñîêîì óðîâíå áûëè çíàíèÿ êàçàõñêîãî íàðîäà â òîì äàëåêîì ñðåäíåâåêîâüå.

Âåëèêèé ó÷åíûé, öåëèòåëü Îòåéáîéäàê, êàê ÿñíîâèäÿùèé, ñàì ïðåäñêàçàë: “Õîòÿ îò ìåíÿ íå áóäåò íàñëåäíèêà, ïîñëå îñòàíåòñÿ ìîé “Трактат î öåëèòåëüñòâå”, êîòîðûé îäíàæäû ïðîñëàâèò ìåíÿ íà âåñü ìèð”. Êàê òîëüêî áûëà èçäàíà êíèãà, ó÷åíûå íà÷àëè èçó÷åíèå è îöåíèëè êíèãó. Êàæäûé (ëþáîé) ÷åëîâåê ÷èòàÿ ñ ëþáîé ñòðàíèöû èëè ðàçäåëà êíèãè “Трактат î öåëèòåëüñòâå” ìîæåò íàéòè îñíîâó íóæíóþ ñåáå. ß íåñêîëüêî ðàç, ïðî÷èòûâàÿ êíèãó, äàæå íå çàìå÷àë ñãîðåâøèõ ñòðàíèö êíèãè, îùóùàë, áóäòî îíè åñòü.

Ñåãîäíÿ ñòðàíà, âåñü ìèð óçíàë åãî “Трактат î öåëèòåëüñòâå”, è ìû âåðèì, ÷òî áóäóùåå ïîêîëåíèå âîçâåëè÷èò åãî. Àëëàõ âñåì ïóñòü äàñò óì, åäèíñòâî, ñèëó è áðàòñòâî.

Îí ìå÷òàë óâåêîâå÷èòü ïàìÿòü î ñåáå: “ïóñòü äàæå (åñëè) ÿ óìðó, íî òû íå ïîòåðÿåøü ñâîè âûñîòû, ìîÿ äóøà áóäåò ïàðèòü íàä òîáîé, âå÷íî îòêðûâàÿ òâîå èìÿ âñåìó ìèðó”, – òî ñåãîäíÿ ýòî ñòàëî ÿâüþ.

Рàçðûâàâøèå ñåðäöå Îòåéáîéäàêà ñëîâà ïîñëå ïÿòè ñ ïîëîâèíîé âåêîâ, ïóñòü áóäåò äóøà åãî äîâîëüíà ученым исследователем êàçàõского народа и других стран мира.

Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы биоөріс қуаттары жөнінде

Қожалымов З.

Адамның биоөрістік қуаттары оның тірегі, тіршілігінің қайнар көзі және атқаратын денелік қорек көзі болып табылады. Дененің ғарыштық қуаттарды қабылдап, сүзгіден өткізіп, бөліп таратып, қайта өңдеп, пайдаланған қуатты денеден сыртқа шығарып, одан кейін жаңа қуаттарды қабылдап, тұрақты жүйелік айналыспен дененің мүшелері мен ішкі ткандарын қоректендіру мен толтыру қызметін атқаратын жеті чакрасы / нұр көздері/ өз қызметтерін үздіксіз жалғастырып отырады. Чакралар қызметтерінің нашарлауы салдарынан денедегі биоөріс қуатының тепе – теңдігін бұзылады да, адамның кейбір жеке мүшелері мен ішкі мүшелері талшықтарының қызметі нашарлап, сырқатқа ұшырайды немесе денеде әлсіздік пайда болады. Ол үшін орта ғасырдағы ғұлама не дейді?

Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы адамның дене қуаттарын бес түрге: Жаншылық қуат, жаршылық қуат, ғаршылық қуат, таршылық қуат және баршылық қуат деп бөлу арқылы жеке – жеке анықтамалық философиялық талғам жасады. Бұл шипагердің терең ойлы талғамының бүгінгі ғылымдағы анықтамалардан алшақтығы жоқтығын айқындайды. Адамның өмір сүруіне ең қажетті баршылық қуатының өзі тіршілік көзі болатын: қимыл қуаты, сезім қуаты, тежелім қуаты және қосалқы қуаттардан тұрады. Олардың бір қалыпты болуы адамның мінез - құлқына да, имандылығы мен адамгершілігіне де, қанның құрамына да және пенденің тұлғалық бітіміне де тікелей әсер ететінін аңғартады. Қуаттардың жетісті болуы - тіршілік иелерінің өмір жалғасының тыныш, бақытты, қуанышты, уайымсыз болуының негізгі сүйеніші деуге болады.

Ресейлік ғалым Татьяна Васильева адамның биоқуаттық құрылымы туралы: «Адамның тәндік құрылымы оның құрылымдық тұтас қуатына жауап беретін биоқуаттық жүйеден тұрады. Бұл жүйе біздің жеке сезімдік қабілетімізді анықтайды. Аурудың пайда болуы да, біздің энергетикалық жүйеміздің жалпы жағдайына тәуелді болғандықтан да, ол адамның денесіндегі жеті чакраның / нұр көздері – З.Қ / жағдайына байланысты физикалық дененің жағдайы анықталады», - деп сипаттама береді.

Бұл тұжырымнама адам тәнінің биоөрістік қуатқа тікелей тәуелділілігін көрсетеді. Ғалым-медик Т. Бекен адамның мүшелері мен ағзасындағы қуаттық өзгеріс әсерлерін шығыстық және еуропалық ғылымның биоөрістік танымдық көзқарастық болжамдары бойынша, адамның денесінде ғарыштық сәулелерді қабылдап, өңдеп әрі тепе-теңдікпен адамның жеке ағзаларына бөліп оны қоректендіру міндетін атқаратын жеті түрлі: Бас - Сахасрара ( рухани қасиет ), тамақ – Аджина ( жігер, ой, өріс ), Жүрек – Вишудха ( сезім қуаты ), Күн сәулесін сіңіру – Анахата ( жан қуаты ), Ас қорыту ағзасы - Манпура ( физикалық қуаты ), Жыныс жүйесі - Свадхаст – хана және Сегіз көз – Муладхара (өмірлік қуат көзі ) сияқты «Нұр көздерінің ( Чакра - З. Қ. )» қызметінің қабілеттілігінің нашарлауынан деп түсіндіреді. Бұл биоқуат адамның өмір сүруінің негізгі қуат көзі екенін аңғартады.

Адамның биоөрісінің қуаттарына байланысты қазақтың ғалым шипагері Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы XV ғасырда-ақ ғылыми тұрғыдан жеке болжамдық философиялық тұжырым жасады. Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы адамның денесінің биоөрісі қуаттары жөнінде қуаттың арқау делінбегі, ал арқау қуат делінбегі шарт екендігі жөніндегі тұжырымы, бүгінгі ғылым қорытындысымен сабақтас, үйлесімді үндес келеді. Арқаулық қуат-тұлғалық жаралтылыстық көрінісі. Қуаттық қуат мүшелік және бітістік бөліктік болып жарасым табады.

Оның дәлелі, шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы адамның жеке қуаты туралы ойын:«Қуат арқау делінбек, ал арқау қуат делінбегі шарт. Арқаулық қуат тұлғалық жаратылыстық болмақ. Қуаттық қуат мүшелік және бітістік бөліктік болмағы жарақ» - деп өзінше тұжырымдайды. Ғұламаның философиялық тұжырымы бойынша, қуат - адам тіршілігінің тіршіліктік қимыл - қарекеттің, ой толғамның түйіні. Қуат Аллалық несібе мен несіптік ризық терімінің ұштасымдық жарасымдығы болмақ.

Ғалым шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының философиялық талғамына тоқталсақ, адамның биоөрісінің қуаттары оның ойлау қабілетіне, көріктілігіне, сезіміне, түйсігіне, сөйлеуі мен қабылдауына, есіне, мінез – құлқына, ерік – жігеріне ерекше тұлғалық әсер етпек. Ресейлік ғалымдардың ішіндегі В. С. Орлин: «Біз табиғаттан ауруға қарсы тұратын қуат алуымыз қажет. Табиғат өз заңы бойынша бәрін жасайды, ал біз болсақ сол табиғаттың бір бөлшегіміз және соның заңы бойынша өмір сүреміз, әрі сол күш біздің ішкі организіміміз арқылы әсер етеді»,- дейді.

Адамның тұлғалық бітімі мен құрылымы - ол имандылығы мен адамгершілігінің, кісілік қасиетінің, жан дүниесінің жайсаңдығын қалыптастырады. Ғұлама шипагер Өтейбойдақ бабаның философиялық ой тұжырымы бойынша, адам тұлғасы оның жаны мен тәнінің айнасы ғана емес, оның өмір жолының тарихи өлшемі екендігін, тұлғалық қасиеттер белгілі қуаттық салдарға орай қалыптасып отыратынына анықтама беріледі.

Ғалым адами тұлғалық бітімнің қуаттылығы оның ата - анасы мен туған жерінің топырағына, тау – тасы мен өзен – көліне, кеңістігінің ауасы тағы басқа да табиғи факторларға тәуелді екенін ғылыми философиялық таныммен түсіндіруі, бүгінгі медициналық ұғымнан алшақтығы жоқтығын аңғартады. Адамның дене құрылысының мінсіз болуы да, оның ой қабілетінің дамуының басты белгісі. Бабаның ой өлшемі бойынша Алланың адамзатқа берген бақыты, дүниесі мен рахымы тұлғалық биоөрісі қуаттылығының басты көрсеткіші сияқты. Ғұламаның осы философиялық ой талғамдары, тұжырымы ұлттық шипагерлік өнерінің мәдени дәстүрлерінің ертеден дамуына қосқан үлесінің осы заманғы ғылыми көзқарастардан алшақтығы жоқтығын көрсетеді. Ғұлама шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының адам биоөрісінің қуаттары туралы, әр пенде ана құрсағында тамшы болып жаралып, кейіннен дүниеге келіп, өмірі аяқталғанша 5 түрлі: Жаншылық қуат, жаршылық қуат, ғаршылық қуат, таршылық қуат және баршылық қуаттар дамып, қалыптасып отырады деп, философиялық тұжырымын жасайды.

Мәселен, жаншылық қуат ( құрсақтағы даму кезеңі – З. Қ. ) – ана құрсағында адам жанының қуаттық алғашқы қалыптасу көрінісі. Бұл қуатқа: қимыл - әрекеттік, сезімталдық, тежелістік, қосалқы қуаттар үнемі әсер етіп отыратындығы айтылады. Шипагер баба: «Адамның ұрпақ өсіруі де қосалқы қуатқа тәуелді» - дейді. Жалпы өз қуатын танып білмеу адамға қиындық келтіретіндігі де ескертіледі.

Жаршылық қуат ( дене қуаты - З. Қ. ) - бала дүниеге келгеннен кейін дененің толығуына әсер етеді. Бұл тежегіш, қорғағыш және аурудан сақтану жолдарына игілікті әсер етеді.

Ғаршылық қуат ( өмір қимылы қуаты – З. Қ. ) - бұл өмір сүру үшін қимыл – қаракет жасап, ризық пен несібені теруге ықпал етеді. Ғұлама баба жеке философиялық талғамы бойынша, адам шаршағанда, ұйықтап жатқанда да азды – көпті ғаршылық қуаттан нәр алуы арқылы, өзінің денесіндегі жаншылық пен жаршылық қуаттарды толықтырып, бір қалыпты сақтап отыратынына анықтама бергені де ғылыми анықтамаларға сәйкес келеді.

Ғаршылық қуат - тіршіліктің жалғасуына, адамды еріксіз қиыншылықтардан шығуына зор әсер ететін, жігерлікке, табандылыққа, төзімдікке көнуге, тірлік етуге итермелейтін ризығың мен несібеңді теріп алуға ықпал ететін қуат екенін аңғартады.

Таршылық қуат ( жасырын бұғынбалы қуат - З. Қ. ) - бұл адам денесінде сезіле бермейтін бұғынбалы жасырын қуат. Ол адам баласының басына кездейсоқ, әр түрлі қиын жағдайлар туғанда өріс алып, адамды әрекет етуге итермелейді. Адам пендесінде ерекше бір сенуге болмайтын істерді тындыруына, қиын жағдайдан шығаруға ықпал ететін құдіретті қуат күші болатынын білуді ескертуде, ұлы шипагердің философиялық талғамдық танымының білімділігін айқындайды.

Баршылық қуат ( нышан қуаты – З. Қ. ) – бұл әрбір пенденің өзіне ғана тән шама – шарықтық, бітістік жаратылыстық қуаты. Бұл қимыл – қозғалыс, сезім, тежелу ретінде дене бітімінің өсіп жетілуінде елеулі орын алып, әр түрлі деңгейде көрініп отырады. Мәселен, қимыл қуаты - адамның қан айналымына, денедегі зат алмасуына жақсы әсер етсе, ал сезім қуаты – ағзалардың әр түрлі әсерленуіне түрткі болса, тежелімдік қуат – ол жан дүниенің әр түрлі көріністерін реттестіріп отырады деп, ғалым шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы өзінің философиялық ойын тұжырымдайды. Мәселен, хан Есімнің тілін алмаған әз ханымы Айымбике - «Қаракүң», алғаш әкесінің жас бұзауын бес жасқа келгенге дейін көтеріп, кейін хан алдында жарысқа түседі. Жігіттер көтере алмаған бес жасар өгізді ат үстінде аунатады. Хан әйелін танып, басына қайта орамал салады. Бұл қимыл қуатының бітістігінің жемісі екендігін білдіреді.

Ғұлама шипагер Өтейбойдақ баба ұрпақ өсіруде қосалқы қуаттың ең басты роліне баға бере келе: «Теңін тапса - тегін» және «Шал қатын алғылық білгі емес, мал алғылығы білгі» - деген халықтық философиялық ұғымын ұсынып, екі жұптың өз теңдігінің артықшылығына мәнді баға беріледі. Ресейлік ғалым С.П. Розов адамның биоқуаты жөніндегі анықтамасында: «Биоқуат адамды сыртқы қоршаған ортамен, оның ішкі мүшелерімен ара қатынасын байланыстырудың өмірлік ролін атқарады. Адамның тәніне биоқуат кеңістік арқылы ауадан ғарыштан енеді. Ол қуат күші. Бұл күш денсаулық күші болғандықтан барлық әрекеттерге көмек ете алады»- деген ойын білдіреді.

Адам биоөрісінің қуаттары кейбір адамдарда ерекше болады. Оны сол адамдарға Алланың берген сыйы, әрі құпиясы іспетті. Сондықтан да, ислам қағидаларына байланысты заңдылықтарды шипагерлік емдік дәстүрінде басшылыққа алуды шипагер өзінің басты парызына айналдырады.

Бұл пенденің төтемеліктік қуатының ерекше қасиеті, туылма қуат қайсарлығы, қайтпас және қажымас қуаттардың төзімдік жиынтығы деген танымдық ойды ұсынып, тұжырым жасауға болатындай әсерді ұғындырады. Дәрігер В. Тишенко өзінің Д Жунаның биоқуаттық әсері туралы: «Адамның бойындағы тылсым қасиеттің шексіздігінің құпиясы әлі ашыла қойған жоқ. Мен дәрігермін. Алғаш Д. Жунаның аралықтан әсер етуіне әншейін қарадым, бірақ мен оның осы әдісін кейін үйрендім, пайдаландым, нәтижесі өте жоғары. Мен көп ауруды емдей бастадым, әсері жаман емес, сондықтан бұл әдісті мойындаймын. Адамның биоқуатының құпиясы деген осы екен ғой»,- деп тұжырымын жасайды.

Ғұлама шипагер бабаның қуаттар туралы тұжырымдамалары бойынша әрбір пенденің өзіндік қуаты, күші, қимылы болатынын, адамдардың бұндай көрсеткіштері бір – біріне ұқсамайтынының негізгі тетігінің себептеріне жеке танымдық философиялық ой толғамын қабылдауға болатындығын аңғаруға болады. Даланың ойшыл шипагері Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы адамның қуатына қанның да әсері бар екеніне философиялық болжамын айтады. Шипагер: «Қан сөлі - жан сөлі» - деуі арқылы, өз ойын қан қоюлығы мен сұйықтығы және түр – түсі әсерінен адам ағзаларының әр түрлі ерекшеліктері болатынынан хабардар етуі, бүгінгі ғылыми медицинаның қан құрамы туралы анықтамаларына ұқсатығын білдіреді.

Ұлы шипагер адам бойындағы әрбір жеке қуаттардың да басталуы, шектеуі мен аяқталуы болатынын, ол қуаттар бір – біріне алмасымдық түрде орын беретіндігін, бір – бірін толықтырып, жанамалай да әсерде болатынына ғылыми танымдық түсініктеме беруі де, ұлттық танымдық идеясын ең басты мақсат етіп алғаны, шипагер еңбегінің құндылығы мен мәңгілігін айқындай алады. Ғұлама баба ой толғауларынан адамның денелік қуаттарының жарасымдығы мен тұлғалық жарастығы кейде өскен ортаға, әлеуметтік – экономикалық жағдайларға, қоғам дамуына тәуелді болады деген танымдық тұжырымды да аңғаруға болады.

Адамның тәндік ағзаларының қуатының бірқалыпты болуы, оның ой қабілетінің өсіп дамуына, мінсіз бітістік тұлға қалыптасуына, қан қуаты мен әл қуатының үйлесімділігін жақсартуға септігін тигізеді. Ал биоқуат, мінез - құлықтың инабаттылығына, ойлау, сөйлеу, талдау, бағалау, абайлау, іскерлікті арттыру, дарындылық пен тапқырлықты дамытудың негізіне, имандылық пен адамгершіліктің жетілуінің негізгі қағидаларының басты тірегіне жарайды.

Адамның тұлғалық қалыптасуында оның тәндік қуаты он түрлі табиғи және субьективті белгілерге: ыстықтық, суықтық, келбеттік, сұйқылдық, қатайымдылық, босандық, денеге сіңірімдік, шығарымдылық, ояулық, дене тыншуына тәуелді болатыны жөніндегі ғұлама шипагер бабаның танымдық көзқарасы, бүгінгі ғылыми медициналық тұжырымдармен үндестігі, жалғастығы барлығын аңғартады. Қытай медицинасының ғылыми дәлелдері бойынша адамның биоөрісінің деңгейі, адам денесіндегі он төрт мередиан / канал - З.Қ./ бойынша басқарылмақ. Адам денесі арқылы өтетін 14 каналдың 12 – сі тақ, ал екеуі жұп болып келеді. Каналдар бірі мен бірі байланысып тұратындықтан, яғни бұларды «Өмір жолы» - деп атайды. Әрбір каналдың өзіндік орналасу және байланысу жолдары арқылы, өзара қуат алмасу мен тасымалдау әрекеттері жүзеге асырылып жатады.

Бұл жүйелік қайталамаларды – «Өмір қуаты» деп атайды. Бұл екіге бөлінеді: физикалық қуат - Ин және жүйке - жұлын қуаты – Ян. Тіршіліктің негізі осы екі өмір қуатының бір – бірімен қатынас жасауынан, Ин плюсынан Ян плюсына жүйке импульсі өтеді, содан денсаулық тұрақтылықты сақтайды. Егер, импульстің дене ағзаларына өту заңдылығы бұзылса, онда адам ағзаларында әр түрлі аурулар пайда болатындығы да түсіндіріледі.

Адам биоөрісінің қуаттарының тұрақтылығы әрбір адамның жеке мінез – құлқының психологиялық бірқалыпты тұрақтылығына, байсалдылығына, адал жүректі мейірмандылығына, аралық сүйіспеншілігіне, ізеттілігіне, төзімділігі мен қайсарлығына, өзіне-өзі сенімділігіне тікелей байланыстылығын байқатады. Күдік, сенімсіз ойлар мен төзімсіздік, қаталдық, қызбалық, аңғарымсыздық, өтірікшілік пен алдампаздық адам биоөрісін азайтады, ауруға ұшыратады және өз өміріне қатерлі қауіп төндіретінін де білген дұрыс екендігін ескерген жөн. Адамның биоөрісінің қуаттары - ол адамның өмірінің қалыптылығы мен ұзақтығының қайнар көзі, әрі сусынданар бұлағы екендігіне сеніммен қарау, денсаулықтың қалыпты кепілі боларын айқындайды.

Тамыр-жан сезімі

Абдуллаев Ш.

М.ғ.д., Профессор. ҚазМҰУ.

Алматы қ.

Адам ағзасының бүкіл тіршілік тынысы тамырдың соғысынан аңғарылады. Көнегі дәрігерлер сырқаттың хал-жайын бірден тамырын басудан бастауында үлкен пәлсафа жатыр. Қазақтың ежелгі ұлттық дәрігерлік тәсілі тамыр бүкілін сараптап, талдап, ағзаның белгілі бір тұсындағы жайсыздықты ешбір құралсыз-ақ анықтай білген.

Әдетте шығыс аймағын мекендеген көшпенділерді оң-солын танымаған, ғылымнан еш хабары жоқ, тек ас ішіп, аяқ босатқан, күннің шығуы мен батуынан басқаны сезінбеген деген жалған тұжырымды кәрі тарих тағылымы жоққа шығарды.

XV ғасырдың ғұламасы, адам ағзасының сан мың талшығының өмір тіршілігіндегі орнын ғажайып білгірлікпен талдап, сол талшықтардың өмірінің ұзақтығын жаратылыс құбылыстарының әсерімен анықтап, тамаша ғалыми еңбек жазған. Қазақтың ұлы перзенті Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы өзінің «Шипагерлік Баян» атты еңбегі арқылы бүгінде есімі дүние жүзіне әйгілі болып отыр. Осы еңбекте адам ағзасының атауларын сол XV ғасырдағы аталумен жазған. Бүгінгі таңда «Анатомия» оқулығын сол Өтейбойдақ қалпында түбірінен қайта өңдесе, бұл қазақ халқының ғылыми сөздік қорының ғылымилығын осыдан 500 жыл бұрын-ақ паш етер еді. Өтейбойдақ «Шипагерлік Баян» еңбегінде: аурудың бөлінуі; асқынуы, қайтуы сияқты белгілердің түп тамыры табиғи сын құбылысымен атасып жатқанын дәлелдеген.

Ауруға ұшыраудың себептері, оны сауықтырудың емдеудің бірегей тәсілдері баяндалған еңбегі бүгінде Қытай елінде медициналық әдебиетте еш теңдесі жоқ құрал ретінде бағаланып отыр.

Өтейбойдақ медицина тарихындағы сындарлы, бірегей осы еңбегі көптеген «тұсауларды» бұзып ана тілімізде жарыққа шықты. Мұны біреу білер, біреу білмес те. Ал оны медициналық оқу орындарында зерттеп, оқып-үйрену мәселесі өмірден алшақ жатыр деуге болғандай. Зерттеп, оқып-үйрену былай тұрсын, Өтейбойдақтың есімін білмейтін дәрігерлер де бар. Өкінішті-ақ! Осындай ғұламаның еңбегін ескерусіз қалдыру қазақ атымызға ұятты.

Ғылыми медицина ойдан шығарылған ілім емес. Өткен сол заманда жануарларға тәжірибе жасаған екен, бұл-өте қуанышты, ол дәуірде теңдесі жоқ оқиға ғой деп түсіну қажет. Бабамыз табиғат заңдарын, оның адам ағзасына әрекетін жан-жақты зерттеуден, биология мен химия элементтерінің әсерін талдап, дәлелдеуді теориялық деңгейге, әрі практикалық емдеу тәсіліне жеткізген.

Өтейбойдақ бабамыз тамыр жөніндегі тұжырымдарды емдеудің ең өзекті шешімі деп білген. Әрине, бұл арада тамыр ұстаумен іс шектелмейді. Тамыр соғудағы құбылыстарды өз бетінше сол кездегі ғылыми медицинаның жетістіктерімен етене тығыз ұштастыра білуде болуға тиіс. Дәрігердің сенімі де, тәжірибесі де, оңтайлы дәрі-дәрмекті қолданудың мақсаты да табиғи биологиялық күшпен орайластыруда болмақ.

Әдетте, көп жағдайда дәрігерлер саусағын тамырға жолатпайды, тамыр қызметін жансыз құралдар арқылы біледі. Одан не қорытынды шығады, әйтеуір, шірткі жазып, іс тындырады. Бірақ, оташылар тамыр жүйесін оның ағзадағы әсерін (ісіріп тұр ма, қатырып тұр ма, өлексе етіп тұр ма) дәл анықтап барып, қандауырмен іс бастайды. Оташылдық тәсілдің нәтижесі ойдағыдай болатыны осыдан. Өйткені, ағзадан ауру бел алған жер сылып алынады. Тән тазарады. Содан, соңғы шара жара түскен жерді тиісінше жандандырып, қалыпқа келтіреді. Бұл әдіс-қандай да экстрасенстің шамасы келмейтін шара.

Біздің Өтейбойдақ сияқты соңғы екі ғасыр ішінде ғылыми медицина дамуына елеулі үлес қосқан орыс ғалымдарының мол екені бәрімізге мәлім.

Мысалы, А. Залманов та, біздің Өтейбойдақ сияқты дарынды ғалым болған. Ол XX ғасырдың 20-жылдарында Ресейлік армияның бас терапевті болып қызмет атқарған. Кейін қуғынға ұшырап, Францияға қоныс аударған. Осы ғалым бар өмірін ағзаның тамыр жүйесін зерттеумен жүргізген. Ол адам ағзасы бойында 100 мың метр тамыр барын ғылыми негізде анықтап, оның қызметін терең талдап берген. Профессор өз еңбегін «Адам ағзасының даналық құпиясы» (Тайная мудрость человеческого организма) деп атаған. Осы еңбекте ағзаны «қоқыс-қалдықтардан» толық тазартудың бірегей әдісі ғылыми негізделген. Ғалым ағзаға жағымды әсермен әрекет ететін екі түрлі ертіндіні ойлап тапқан. Ол ертіндіні үйде ванна арқылы пайдалануға болады деген. Бойдағы «қоқыстарды» су сорып алады. Әсіресе, мұны буыны ауыратындар, қан қысымы көтерілетін, не төмендейтін жағдайда, бұлшық ет, тері жүйесіндегі жағымсыз әрекетерді жою мақсатында қолдануға болады екен. Ғалымның аталмыш еңбегі орыс тілінде 1963 жылы жарық көрген. Ал емдеудің (сумен) орындарының қызметіне кеңінен енгізілген. Сөйтіп, бұл ем-дом 100 мың метрлік қан тамырларын, оынң өте нәзік талшықтарын қоқыстан тазартады, ағза жаңа күш алады, сырқаттар бойын құрсаулаған аурулардан құлан таза айығады. Тек аурудан зардап шеккен жеке дара адамдар қазірде осы тәсілмен игілігін көруде.

Аталмыш еңбек бүгінгі талапқа және тиісті дәрістерге сай жазылған. Көптеген емдеу тәсілдеріне өте жақсы тұжырымдалған.

Ұзын сөздің қысқасы, Өтейбойдақ бабамыз медицина ғылымын теориялық және практикалық дамытуға ғасырлар бойы үлес қосқан ғалым-қазақ, жерлесіміз.

Сайып келгенде, ағзаның тарамданған тамыры аспанда от ойнатқан найзағай іспетті бүкіл тыныс-тіршілікке қуат бергендей қызмет атқарады. Нәзік талшықтар тасқынға айналған бұлақ суындай толқып, ағзаның тұтастығын сездіріп тұрады. Демек ақжелеңді асыл жандар халық алдында өзінің шипалы емімен, тамыршылық шеберлігін таныта білсе – бұл дәрігерлік ардақты атақтың нұрын тасытқан деп мақтаныш етуге жігерлендіреді, сондықтан тамырдың сансыз құпиясын зерттеп, біліктілікті арттырудан жалықпаған абзал. Бабамыз Тілеуқабылұлы өткен ғасырдағы дана ғалым, одан қалды Европаның әйгілі оқымыстыларының ой-пікірі бір-бірімен жалғасып, елімізді, жұртшылықты үлкен қуанышқа бөлей отырғаны, мәңгілік тарихта ұмытылмайтын оқиға.