"Қолдың кірі - дәулетке қызықпа!"

Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, XV ғасыр

VII Тарау

ҒҰМЫРЛЫ ҒҰЛАМА ШИПАГЕР Өтейбойдақ тілеуқабылұлы (ХVғ.)

Ѓ¦ЛАМА ШИПАГЕРДІЊ ЃИБРАТЫ

Ќараша айында (1998 ж.) Алматы облыстыќ єкімшілігінде ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лыныњ (1388-1483 жж.) «Шипагерлік баян» атты кітабы бойынша ѓылыми конференция болып µтті. Конференцияѓа облыс єкімі Заманбек Н±рќаділов ќатысты. Тµмендегі автор маќаласы халќымыздыњ энциклопедия ѓылымнамасына айналѓан осы ењбек жайлы µрбиді.

Атым – ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лымын. Ата тегім – ¦лы ж‰з, Зарман, Зарман ішінде Албан. Мекенім – Жетісу, Шєлкµде – Айѓайтас... Жєнібек ханныњ ќарашасымын. Жылым – Иіртек, сексен беске келдім. («Шипагерлік баян», Алматы, «Жалын», 1996 ж., 65-бет).

Алла таѓаланыњ пендесініњ пешенесіне не жазса, сол болады дегені б±дан ондаѓан ѓасыр б±рын жазылѓан Жеке адам «ж±лдызнамасында» кµрсеткен таѓдырнама, ерте ме, кеш пе орындалатынына кµзіміз жеткендей болды. Бес жарым ѓасырдан соњ басылып шыќќан ѓылыми ењбектердіњ бірі – ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лыныњ «Шипагерлік баян» атты тµл кітабы. ¦лттыќ тарихымызѓа, медицинамызѓа, басќа да ѓылым салаларына жања ѓылыми жањалыѓы мол табылмас ќазына ќосылды. Б±л кітап ±рпаќтан-±рпаќќа жетіп, талай ѓасырларды артќа тастады. Екі елдіњ топыраѓын басты. Шет елде жарты ѓасырдан астам саќталды, ќайырымсыздардан жасырын да ±сталды. Ќазаќтыњ ќ±рым кигізіне оралып, оњдаѓан жыл жер ќойнында жатты. Аќыры ¦лы Ќытай елінде µртелді. Бес мыњ бетке жуыќ ќолжазба ањдыз-ањдыз болып, к‰йік басќан 1095 беттік ењбектіњ алѓашќы н±сќасы ‡рімжі ќаласында 1994 жылы араб єріпінде жарыќ кµрді. Ќазаќ оќырмандары б±л ењбекпен алѓаш халыќаралыќ «Т‰ркістан» газеті арќылы жазушы Н±рќасым Ќазыбековтыњ жариялауымен танысты. Ал, Ќазаќстанда «Шипагерлік баянды» 1996 жылы «Жалын» баспасы басып шыѓарды.

XV ѓасырда ќазаќ руларыныњ басын ќосып, Ќазаќ мемлекетініњ негізін ќалаѓан Єз Жєнібек  ханныњ оњ ќол уєзірі Жиренше шешен ауыр сырќаттан шипагер ¤тейбойдаќ бабадан жазылмаѓанда, ѓ±мырлы ѓылымнама – «Шипагерлік баян» еңбегі жазылмас па, кім білсін?

Алланыњ несібесіне ќарай, мыњ жасаѓан Л±ќпан хакім ілімінен тєлім алѓан ¤тейбойдаќ бабаны, Жиренше шешен Єз Жєнібек ханѓа таныстырады. Шипагер ќаћары ќатты ханныњ ќойѓан с±раѓынан с‰рінбей µтеді. Сµйтіп ханныњ «Жарайсыњ, жарайсыњ, ќара‰зген шипагер» деген ±лыќ баѓасы жетпіс сегіз жастаѓы ќарт шипагердіњ ќайратына ќайрат, білегіне ќуат, рухына ќанат бітіріп, хан жарлыѓын орындауѓа нєсіп етті. Екіншіден, Жиренше шешенніњ: «Єділдіктіњ заты µлмейді, ѓалымныњ хаты µлмейді, жаќсыныњ аты µлмейді» деген даналыќ сµзі ханѓа ой салады. Сµйтіп хан жарлыѓы бойынша ќара‰зген шипагер ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы «Шипагерлік баянын» 1466-1473 жылдар аралыѓында, арнайы бµлінген ѓимаратта отырып жазса керек. Жасынан зерек ¤тейбойдаќ баба сегіз жасынан-аќ єкесі Тілеуќабылдыњ жанында ж‰ріп, халыќ  емшілігініњ кµптеген ќ±пия сырларын ‰йренеді, аурудыњ болуы мен жазылу себептерін, ауа райыныњ тµрт мезгілдік єсеріне байланысты дєрілік шµптер мен жан-жануарлардыњ емдік аѓзаларын, жер ќойнауындаѓы металдар мен металлоидтердіњ ќасиетін білген, єрі µзініњ далалыќ ѓылыми лабораториясында аныќтап, баѓа жетпес дєрі-дєрмегін жасады. Ол єкесі Тілеуќабылдыњ жеті жєне ќырыќ бір саны болжамы бойынша дєрі жасау технологиясыныњ тєртібін ќатал саќтай білді. Бабаныњ µзі айтќандай «Миына тоќыѓанын, ойѓа жиѓандарын» жазуѓа кіріседі.

Хан жарлыѓын б±лжытпай орындауды маќсат еткен баба «Шипагерлік баянын» сол заманѓы ѓылыми емшілік (медициналыќ) т±рѓыдан жазѓанымен, тіл, діни тєрбие, мєдениет, тарихи шежіре, этнография, эстетика, философия, психология, астрономия, метерология, єскери ѓылым, математика, анатомия мен физиология, дєрі-дєрмек жасау технологиясы мен оны пайдалану секілді т.б. ѓылымдарды топтастыра білді жєне осы ѓылымдарѓа толыќ ќажетті мєліметтер береді.

Ќазаќ халќы б±рыннан ‰ш ¦лысќа (ж‰зге) сырттай бµлінгенімен, іштей т±тастыѓын саќтады. Сондыќтан болар, ќара‰зген шипагер ѓ±лама ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы «Шипагерлік баянын» жазарѓа дейін-аќ, ќоржынына толтырѓан дєрісі мен саймандарын атына артып ж‰ріп, ќазаќтыњ  Омбы, Жезќазѓан, Есіл, Н±ра, Торѓай, Сыр бойы, Жаркент  жєне  µзініњ мекені Шєлкµдесі мен т.б.  жерлерде болып, сол жерлердегі дєрілік шµптердіњ т‰р-т‰сін аныќтады. Неше т‰рлі ќоспадан дєрі-дєрмек жасап, м±ны алѓаш µзіне пайдаланды. Бірнеше рет µліп-тіріле ж‰ріп, сырќат жандардыњ  ауруына сауабы тиетін 318 т‰рлі дєрі-дєрмектердің (негізі б±дан да кµп болѓан) тізімін ±сыныпты.  Ењбекте сондай-аќ, 1050 т‰рлі дєрі аты, 4577 шипалыќ дєрілер рецепті жєне адамныњ сыртќы жєне ішкі денесініњ т±лѓалыќ 430-дан аса атауы жазылѓан.

Халыќ емшілігі – халыќтыњ ќанымен, атадан балаѓа берілетін тектік ќасиет. ¤тейбойдаќ баба емшілік µнерін µз халќыныњ ортасынан жинады. Сондыќтан да болар бабаѓа туып-µскен халќы ±стаз болды. Сондыќтан да болар, ќасиетті Ќ±ран аяттарыныњ ќ±пиясы сияќты, «Шипагерлік баянныњ» да µзіндік ќ±пиясы, кілті, шешімі, єр атаудыњ жеке белгілі талѓамдыќ т‰рі, тіпті алѓашќы атауда «Шипагерлік ќ±лып» деп, ал кейін «Шипагерлік баян» аталуы ¤тейбойдаќ сынды ѓ±лама бабаныњ µзініњ осы кітабын жазуда, дін, медицина, астрология, философия, т.б. ѓылымдарды пайдалана отырып, ол т±жырымдамалардыњ Ќ±ран С‰релерініњ ќасиетіне бас иіп, мойындауы дєлел болмаќ.

«Шипагерлік баян» ењбегін ¤тейбойдаќ баба µзін сынаѓан аќылды хан Єз Жєнібектіњ жарлыѓымен ±рпаѓыныњ т±ќым тазалыѓына ‰лкен мєн беріп, жеті атаѓа толѓан соњ ќыз алысуды, с‰йісудіњ єр т‰рлі (беттен, ауыздан т.б.) єдісіне тыйым салуды, отбасын б±затын жат ќылыќтарѓа ќатал шара ќолдануды, айнала мен µз мекенін таза ±стамаѓандарды жазалау секілді т.б. имандылыќ пен єдептілік шарттарына байланысты жарлыќ шыѓартады. Б±л алѓашќы ¦лыстыњ  ќазаќ мемлекетініњ т±њѓыш Жеті Жарѓысыныњ негізі екенін енді біліп отырмыз. Оныњ негізгі авторы ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы екенін тарихшыларымыз енді мойындап отыр, ал Тєуке хан кезінде (1713ж.) «Жеті Жарѓы» ќабылданды, оныњ негізгі авторы М‰сірєлі Ќожа деген жасанды т±жырымды енді екі жарым ѓасыр алѓа жылжытсаќ, ќазаќтыњ тарихы биіктемесе, аласармасы хаќ.

Дала ќыраны, ќарапайым ќазаќ ауылыныњ ерекше дарабозы, ѓалам жићангері, µз елініњ ерке «¤текесі» атанѓан, ойын-к‰лкіге, д‰ниеге, ыстыќ жар ќ±шаѓы мен жас сєбидіњ иісіне кµњіл бµлмеген, ѓ±мырыныњ 80 жылѓа жуыѓын ѓылымѓа арнаѓан, халќына Шашты Єзіз атанѓан ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лыныњ «Шипагерлік баянын» оќып отырып, оныњ ғылымға ќосќанын маќтан т±талыќ. Єлемде XVII-XVIII ѓасырларда ашылѓан кейбір ѓылыми жањалыќтарды одан б±рын ѓ±лама ѓалым ашќанын басыњды иіп мойындайсыњ.

Б±ѓан дєлел, ѓалым адам µзініњ денесіндегі он т‰рлі материалдыќ ќозѓалыстыњ бірлігін (ыстыќ, суыќ, кебір-с±йќыл, ќатањ-босањ, сіњірім-шыѓарым, ояу-тыншу), оныњ т‰п ќазыѓы алты т±ѓыр екенін (кењістік, т±раќ, жарыќ, ќарањѓы, ыстыќ, суыќ) дєлелдеп, б±лар жаратылыс зањына сай  бір-біріне орын береді жєне айналады дейді.

Шешек ауруына ќарсы егетін вакцинаны аѓылшын шипагері Эдуард Женнер т±њѓыш рет 1796 жылы ашты деп келсе, ал ѓ±лама баба ¤тейбойдаќ баба одан кµп жылдар б±рын тапќан екен. Вакцина єдісі де ќарапайым: «Баланыњ шешек іріњін тананыњ ж±ќа шап терісініњ ќанына жаѓады. Бір жетіден соњ тананыњ шабы ж±дырыќтай болып ‰лкейеді. Сол ‰лкейген томпаќты жарып, жуып, ќурай ќуысы арќылы, µзі жасаѓан б‰йрек ќабына (теріден жасалѓан) ќ±йып, аѓашты ќаламдай ‰шкірлеп, шешекпен ауырѓан баланыњ білегіне жаѓып, одан кейін жаќќан жерді инемен сызып ќояды». Содан соњ шешек ќайтады екен. Міне, шешек вакцинасын ѓ±лама ќар‰зген шипагер єлемдік ѓылыми медицинадан 360 жылдай б±рын ашќаны аныќталып отыр. Б±ѓан ќалай сенбессіз.

¤тейбойдаќ баба µзініњ «т±ншыќтырма» деген емдеу жолымен суыќта ‰сіген жєне шалажансар адамдарды киізге орап, аунату єдісі арќылы тірілтіп алатын болѓан. Ал, суѓа кетіп, есінен танѓандарды басын тµмен ќаратып, екі аяѓынан аѓашќа іліп ќойып, ішіндегі суын аѓызып, денеде ќимыл біліне бастаѓанда аѓаштан шешіп алып, єр т‰рлі уќалау, жасанды дем алдыру, ќозѓау, ары-бері аунату тєсілдерімен тірілтіп алады екен.

Кітап тараулары да, таќырып атаулары да бір ќ±пияны ішке б‰ккендей єсер береді. Кейбір реттік белгілерді сан арќылы белгілесе, ал кµптеген тарауларды адамныњ дене м‰шелерініњ атымен жєне ќосарланѓан екі-‰ш аттарымен (Аќорда ханы жарлыѓы да солай) шартты т‰рде атанѓан. Мысалы: Ауыз/не м±рын – 1, кµз – 2, кµз/м±рын/не кµз ауыз/-3, кµз ќ±лаќ-4, оњ ќол, он, кµз ќ±лаќ ауыз/-5, ќол ауыз/-8, ќол кµз ќ±лаќ -9, ќос ќол-10... ќол-аяќ-20, ‰ш бас-30..ќыр-40, ќос ќол есе кµз ќ±лаќ/кµбейту/ 10x4=40, ќос ќол есе ќос ќол=10x10=100, ќос ќол есе он – 10x5=50, ќыр ќоспа ќос ќол он=40+15=55 т.с.с.

Ал сырќат адамныњ ауруыныњ сандыќ белгімен /мысалы: кµз ауырса-1, ќол-аяќ ауырса -20, т.с.с./ отыруы аурудыњ белгісін жеке адам жєне басќалар да білмесін деген шипагерлік ќ±пияныњ  зањы секілді.

¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы: Шипагерлік – µнердіњ бір т‰рі. Ал емшілік деген – ќаќалаќтыњ (ешкініњ) µзін кµрмей, м‰йізін ѓана кµргендік. Тек ќана шипагерлік атауы д±рыс. ¤йткені, шипа жазады, ќонады, дариды, дару болады деп шипагерлікті екіге бµліп ќарайды: болашаќты болжайтын – болжамы шипагерлік жєне дарымдаулыќ шипагерлік жєне оларды таратып 26-дан аса шипагерлер тобын атайды. Осы заманѓы сияќты бєрін «емші» демейді. Сондай-аќ, ауру жылдыќ мезгілдіњ µзгеруіне байланысты, ыстыќтыќ пен суыќтыќтан немесе алты несіптік т±ѓырлыќтан болатынын т‰сіндіріп, адамзатты саќтандырады. Єрі шипалыќ емніњ 30-дан аса т‰рін атап, оны ќалай іске асыру жолын кµрсетсе, шипагерлерге мыњ жасаѓан Л±ќпан хакім шипагерлердіњ алыбы єрі пірі екенін ескертіп, «Бисмилла» деп ем жасарда, тамыр ±старда: «Меніњ ќолым емес, Л±ќпан хакімніњ ќолы де» деп, ±стазѓа ќ±рмет пен шипагерлік имандылыќты ќатал саќтауды ескертеді.

Емдер кезде еркекті оњ жаѓынан, ±рѓашыны сол жаѓынан бастау шарт. Ауырѓан адамныњ денесін б±лаудыњ 8 т‰рін (ќ±рѓаќ б±лау, су б±лау, ќ±м б±лау, бу б±лау, борсыма б±лау, ќыздырма б±лау, шоќ б±лау, с‰йек б±лау) ±сынады. Аурудыњ т‰ріне ќарай пайдалы таѓам т‰ріне де тоќталады.

Кітапта шипалыќ ќасиеті бар асыл тастар, µсімдіктер, жан-жануарлардыњ м‰шелері жєне табиѓи металлоидтер мен металлдар тізімі де баршылыќ.

Ѓ±лама ¤тейбойдаќ баба µзі айтќандай: – «Єке кµрген оќ жонбаќ, шеше кµрген тон пішпек» µсиетін басшылыќќа алып, сегіз жасынан єкесі Тілеуќабылдыњ жанында ж‰ріп, кµп нєрсеніњ сырын ‰йренеді. Кµп сырќат жандар дєрініњ жоќтыѓы мен сауатсыздыќтыњ кесірінен жан тапсырды. Осыдан кейін ол ѓылым жолында ізденіп, єкесініњ «Ќырыќтыњ бірі – ќыдыр, жетініњ бірі – єулие», деген µсиетін б±збай, ќырыќ бір µскін ќоспасы мен жеті шµптіњ басынан дарымдыќ дєрісін жасап, µз ‰лесін ќосады. Сµйтіп, емдік шµптерді  ќырыќ т‰рлі жер ќойнауынан жинайды. Мысалы, г‰лдіњ иісіне, жапыраќтыњ бітісіне, ойпањ, к‰нгей, орман, теріскей, ќырќа, сулы жерлер т.с.с..

Емдік шµптерді ќай мезгілде, ќай уаќытта, ќай к‰ні, ќандай жерден ќалай ќазып немесе кесіп жинап алудыњ єдіс-тєсілі жолдарын ќатал ескертеді. «Тіпті єкем Тілеуќабыл науќастардың алдымен он саусаѓын ќара, науќасты белгісі бойынша білесіњ, емге 3,5,7,13,21,41 ±йќастыќ бойынша дєрі жаса дейтін», – дейді ¤тейбойдаќ баба.

Ѓ±мырлы ѓ±лама баба Алланыњ ємірімен, пенделік несіппен єр адамѓа б±йырѓан ырызыѓы оныњ 7 єулиелік ќорѓаушысы бар дейді. Єулие – татым (дєн), Єулие – атым (аќыл), Єулие – т±з, Єулие – ќыз, 4, Єулие – к‰н (оњ ќол -5), Єулие – байтаќ (жер єлем)(ќол ауыз - 6) жєне Єулие – айѓаќ (ай), (ќол кµз - 7) мен 41 ырысы болатынын айтады.

41 ЫРЫС

1.  Жарытылым – жан ырысы.

2.  Тіршілік – хан ырысы.

3.  Хан – таќ ырысы.

4.  Таќ – баќ ырысы.

5.  Єділдік – наќ ырысы.

6.  Байлыќ – сєн ырысы.

7.  Сєн – сєулет ырысы.

8.  Сєулет – дєулет ырысы

9.  Сыйласым – татулыќ ырысы.

10. Т±лпар – батыр ырысы.

11. Ынтымаќ – бірлік ырысы.

12. Ќайтпас ер – найза ырысы.

13. Ерлік білегі – ердіњ ырысы.

14. Су молдыѓы – кµлдіњ ырысы.

15. Ењбек – дєн ырысы.

16. Жарасым – береке-бірлік ырысы.

17. ¤нер – білім ырысы.

18. Білім – µнер ырысы.

19. Ќос босаѓа – т‰тін ырысы.

20. Єділ би – б‰тін ырысы.

21. Шілдехана – тµр ырысы.

22. Кебін – кµр ырысы.

23. Жањбыр – жер ырысы.

24. Ірге – ай ырысы.

25. Жаќсы сµз – жан ырысы.

26. Шежіре бєйт – сµз ырысы.

27. Аќыл – кµздіњ ырысы.

28. Инабат – ізеттілік ырысы.

29. Жаќсы садаќ – жасаќ ырысы.

30. Ќалќан – арашашы ырысы.

31. Шµп – мал ырысы.

32. От – ел ырысы.

33. Су – мал-жан ырысы.

34. Ажал – жан алу ырысы.

35. Жас – баќыт ырысы.

36. Ќан – ќ±т ырысы.

37. Сыйластыќ – сенімніњ ырысы.

38. Шыдамдылыќ – кµнімніњ ырысы.

39. Тайсалмау – талаптыњ ырысы.

40. Науќас – сырќаттыњ ырысы.

41. Шипагерлік емдеу – айыѓудыњ ырысы (316-317 б.).

Сондыќтан да адам Алладан кейін 7 єулиеніњ ќолдауында болады. Б±л жеті єулие 41 ырыспен байланысты болып, пенденіњ несіптік ризыѓын табуына кµмектеседі, сыртќы ѓарыштыќ єсердіњ адам санасына ќозѓаушы болатынын терењ философиялыќ дєлдікпен дєлелдейді.

Ѓалым б±л екі байланысты математика бойынша былай т‰сіндіреді. Егер 7 єулие мен 41 ырыс ќосылса (7+41) 48 болады да, бір жылдыќ 48 мерекеге тењеледі, яѓни єр айда 4 демалыс к‰ні болса, 12 айда 48 к‰н болмаќ дейді. Егер б±дан Алла он сегіз мыњ єлемді жаратќан 7 к‰нді шегерсек (48-7=41), ќалдыќ 41 болады.  Б±л пенденіњ 41 ырысы, пенде сырќатынан толыќ 41 к‰нде ќайтпаќ деп,  бір ќ±пияны ±сынады.

Енді мерекені, єулиені, ырысты ќосса, жинаѓы – ќыр ќос ќол  он (40+15=55) болмаќ, б±ѓан бір айѓаќтыњ (айдыњ) ±шбаш ±йќасын игерсе (55-30=25) 25 ќалады. Б±л м‰шелі саннан саќтану ќажетін ескертеді. Жас нєресте Алла ємірімен 3 к‰нде ата-анасын таниды. Ал, жања туылѓан балаѓа – 7 к‰н бір ќатер, 5 к‰нде баланыњ кіндігі т‰седі, бесікке бµлеу шарт. Міне, осылай шипалыќ емніњ дарымдылыѓы мен зєрулігі 3,5,7,13,21,25,41 сандар ќасиетін аныќтап береді.

Сол кезде де бір жылдыњ 360 к‰нін екіге – 180 к‰нін ыстыќтыќ, ал 180 к‰нін суыќтыќ деп бµліп, астрологиялыќ дєлдігін наќ есептейді. Жєне бір жылда 48 к‰н мереке болатынын, бір аптада 7 к‰н (Баќтал – сенбі, Баттал – жексенбі, Саќтал – д‰йсенбі, Жаќтал – сейсенбі, Аттал – сєрсенбі,  Ѓаттал – бейсенбі жєне Мереке – ж±ма) барын, бір айда 30 к‰н жєне 4 мереке болатынын (165-б), бір жылда 12 ай, (Ергеу-наурыз, Кµктеу-кµкек, Мезгеу-мамыр, Кµзгеу-маусым, Шілдеу-шілде, Тамызаќ-тамыз, Дєндеу-мизам, Саќтау-ќазан, К‰йек-ќараша, Ырытќы-ќауыс, Ыѓыс-желтоќсан, Ќањтар-ќањтар), сондай-аќ, жыл ќайыру кестесін (Сумаќы-тышќан, Мањѓаз-сиыр, Айбар-барыс, Секем-ќоян, Сумањ-жылан, Т±лпар-жылќы, Иіртек-±лу, Шоран-ќой, Мешін-мешін, Айтаќ-ит, Шаќырауыќ-тауыќ, Ќорысќы-доњыз) ±сынады. Алла біледі, 18 мыњ ѓалам-адамзаттыњ несептік ризыѓы екенін наќты діни білім жолымен єр айѓа, єр жылдыњ аталу  ерекшелігіне ќарай болатынына ѓылыми н±сќау береді.

Жиырма жылдай жан-жануарларды сойып тексере ж‰ріп, адам аѓзасымен байланысымын аныќтап, адамныњ ішкі жєне сыртќы м‰шелері атауыныњ анатомиялыќ тізбесін жасайды.

Адам аѓзасындаѓы бездіњ ролін µте жоѓары баѓалап, шипагерлік пірі – без дейді. Сол заманда-аќ, µлген адам денесін боршалаѓанымда, хайуанаттыњ тµрт аяќтап ж‰ргені болмаса, сыртќы ж‰ні, ќол-аяќ бітіс ±ќсамаѓанымен, басќасы ±ќсас екен деген т±жырымѓа келдім дейді ѓ±лама шипагер. Осындай хирологиялыќ єдіспен кісініњ сыртќы 12 м‰шесі мен ішкі 12 м‰шесініњ ±ќсастыќ, сєйкестік зањдылыѓын ашады.

Осыдан кейін адамныњ жаны сол 24 м‰шеніњ ќайсысына тєуелділігін білу ‰шін би ауылына келген ќонаќқа «ќой сой» дегенді пайдаланып, алѓаш бір ќойды бауыздамай мањдайынан ‰лкен таспен періп ќалады. Ал ќой аяѓын екі серпіп, µледі де ќалады. Б±дан кейін «екінші ќойды сой» дейді. Б±ны бауыздамай, кµкірегініњ астынан пышаќ салып жіберіп, ќойдыњ ж‰регін ж±лып алады. Ќой таѓы µледі. ¤тейбойдаќ бабаны «ілім ±рѓан» деп, жарты к‰н байлап ќояды. Байлаудан босатќан соњ ол ойланып, мал жаны мен пенде жаны бірдей екен, Алла жандарын бірдей алады екен деген т±жырымѓа келеді де, µзініњ ѓылыми ж±мыс ‰шін солай істегенін би атасына айтады. Осылай жай дала лабораториясымен алѓашќы ќазаќ тіліндегі атаулары µмірге келеді.

Адамдар к‰йіп ќалѓанда, суыќта ‰сіп кеткенде, суѓа батып шала жансар болѓанда оларды ќ±тќару тєсілдерін µте ±ќыпты т‰рде т‰сіндіреді.

Шипагерлерге аурудыњ т‰рін аныќтаудыњ кµп єдіс-тєсілі жµнінде баѓыт береді.

¤те ќауіпті шешек пен алапес ауруына ќалай ем жасауды т‰сіндіреді, ќысќасы алапес жµнінде («Мал аласы сыртына бітпек, адам аласы ішінен к‰ткек деліну шарт болмаќ» – дейді.

Адамнан шыѓатын тер, шаш аѓару, т‰су, с±йылу, денедегі ж‰н, т‰кке де мєн береді. Мысалы, «±рѓашылардыњ жонында, кеудесіне т‰к болса, батыр т±ќымы, батыр ±л тумаќ. ¤зі де ер ж‰рек болмаќ. Ал еркектерде болса батырлыќтыњ, нысаналы єулиеліктіњ белгісі», – дейді баба.

Ќара‰зген шипагер тамыр ±стаудыњ жєне тамыр арќылы сырќаттыњ т‰рін аныќтау мен емдеу тєсілдері жµнінде де кµрегендікпен т‰сіндіреді.

Мезгілдіњ µзгеруі бір тєуліктегі саѓат сайынѓы µзгерістердіњ тамырыныњ соѓуы жєне сыртќы орта, ішкі орта єсерін, жалпы 24 м‰шеге ќатыстылыѓын, адамныњ бір минутта тамырыныњ 72 рет соѓуына байланысты µзгерістерді, аз, кµп, ќатты, баяу, єлсіз, µлімсіреп, ‰зіліп... т.с.с. аныќтаудыњ жолдарын кµрсетеді.

Немесе адамныњ 24 м‰шесі (сыртќы – 12, ішкі – 12) бір мезгілде (3 ай жазда) 24x3=72 рет µзгеріске ±шыраса, ал жылдыњ 4 мезгілінде 72x4=288 рет µзгеріске ±шырайды екен. Таѓы бір ќ±пия адамныњ бір жылдаѓы 48 ±стаушысы 72 саны шыѓады.

Екінші бір ѓылыми сандыќ дєлел – бір жылдыњ 360 к‰ннен 288 жылдыќ µзгерісті алсаќ (360-228=72), 72 саны шыѓады.  Б±л 72 рет бір жылда адамѓа келер ќауіп-ќатер екен. Міне, б±л ќара‰зген шипагер ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лыныњ сырќатты аныќтаудаѓы ќ±пияларыныњ бір ѓана бµлігі болѓанымен, біз ‰шін жєне ѓылым ‰шін ќ±нды жањалыќ болмаќ.

¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы аспан ѓылымына (астрология) да ‰лкен ‰лес ќосќан ѓ±лама. Єр адамныњ жеке ж±лдызы болатынын, µмірге бір нєресте келсе, кµкте бір ж±лдыз жарќырап туатынын, ал бір адам ќайтыс болса, кµктен бір ж±лдыз аѓып жерге т‰сетінін, тіпті т‰нде ж±лдыздыњ кµрінуі «Баѓыњ жанды, деміњді ал», дегені дейді ѓ±лама.

Пенделік тіршіліктіњ ж±лдыздарын 8 т‰рге бµледі. Олар: Он иыќ ж±лдыздар, Оњдыќ ж±лдыздар, Оњ мањдай ж±лдыздар, Ќұбыла мањдай ж±лдыздар, Сол мањдай ж±лдыздар, Солдыќ ж±лдыздар, Сол иыќ ж±лдыздар, Ш‰йде ж±лдыздар деп бµледі. Мысалы: – Таќ жылдыњ таќ айыныњ таќ к‰ні туылѓандар ж±лдызы Ќабыла да – мањдай ж±лдызы т.с.с. ¤зіњіздіњ туѓан к‰н, ай, жылыњыз бойынша ж±лдызыњды тауып, жеке «Ж±лдызнаманыњ – таѓдырлыќ ќ±пиясын» табуѓа болатын сияќты. Бір ќызыѓы, ж±лдызымыздыњ т‰ріне ќарай, дене ќ±рылысыныњ жетілуі µњіміз, мінез-ќ±лќымыз, ќабілетіміз белгілі болады екен.

Адам пендесі ‰шін оныњ ж±лдызы дене м‰шелерімен т±раќты байланыста єрі баќылауда болады. Б±ны шипагер білуі шарттыѓы, егер адам µмірінде адал, ќиянатсыз µмір с‰рсе, оныњ ж±лдызы ќарауытып т±ратыны ѓ±лама баба дєлелдейді. Нєрестеніњ туылѓан к‰нініњ аты оныњ болашаѓында ќандай адам болмаѓын айтады. Мысалы: 1.Жексенбі, д‰йсенбі к‰ні туылѓандар – дені саулау, д‰ниеќор емес, мінезі ауыр, сабырлы болса. 2.Сейсенбі, ж±ма к‰ні туылѓандар – жаќсылыѓы аз, ќайырымсыздау, єњг‰діктеу, науќасты кµп ањѓармаушы. Сенбі, сєрсенбі, бейсенбі к‰ні – туѓандар – опалы, милы, толѓамды, ±стамды келеді. Жаны ашыѓыш ќайырымды болмаќ деген т±жырымды баба наќ айтады. Б±л дєлдік адамныњ психологиясын баќылаудаѓы наѓыз мєлімет екендігіне к‰мєн жоќ.

Адамдардыњ таѓдырластыѓы, олардыњ туѓан жылы, айы, к‰ні, уаќыты, т.б. ±ќсастыќтарымен аныќталѓан. Десе де, адамныњ беріктілігі, шыдамдылыѓы, шыдамсыздыѓы, жарасымдылыќ, жарамсыздыќ, сыйластыќ, аурушањдыќ, салѓырттыќ, т.б. ерекшеліктер де тікелей адамныњ туѓан жылына (атына ќарай, тышќан, барыс, мешін т.с.) байланысты екен. Ал, айына байланысты да, к‰ніне, тµрт мезгілге де байланысты кµп мєліметтер баршылыќ. Єркім µзініњ кім екенін осы кестелі т±жырымнан табуы ќуанарлыќ.

Рухани имандылыќ жµнінде де «Шипагерлік баянда» аз жазылмаѓан. Алла «Саќтансањ саќтаймын», – деп, «Ќ±ран Кєрімді» т‰сіріп, µз елшісі М±хаммед (с.ѓ.с.) пайѓамбарѓа тапсырды деп, ±лы ѓ±лама халыќты Аллаѓа ризашылыќќа шаќырады. Алла адамды топыраќтан жаратќан. Айды Алла µзі адамды кµріп т±ру ‰шін жаратты. Айдыњ єр айда толысуы немесе он бесіне толѓан к‰ні Алла Адам ата мен Хауа ананы жаратып, жан берген т‰н екенін айтады. Ќысќасы, Алла таѓала µзініњ ќаћарын сездіру ‰шін, Адам ата мен Хауа ана білсін деп, жылдыњ тµрт мезгілін (жаз, к‰з, ќыс, кµктем) жаратќанын, ал Алла адамзатты ‰ш ќатар орналастырѓанын, олардыњ бірі ‰стідегі (кµктегі) адамдар – белгісі кењірдегінен буынатын, тµменгі адамдар – жер астында мекендеп, аяќтыњ балтырынан буынатындар деп, ірі ѓылыми аныќтама жасаѓан.

Табиѓатта ењ саналы адам болса, сол адаммен ќатар µмір с‰ретін дию, шайтан, ібіліс, ергежейлі, жезтырнаќ т.б. кµрінбейтін маќ±лыќтарды да Алла Таѓала µзі жіберу арќылы, адамзаттыњ аќыл-парасатын тексеріп отыратынын ескертіп, ѓаламныњ ѓажайып сырын білуімізге кµмектеседі.

Бізді парасатќа ‰йрете отырып, жанныњ тєттілігіне, баланыњ мерейлігіне жєне Ќ±дай ќосќан жардыњ лєззатына адал болуды, б±л жаќсылыќты Жаратушы бір Алла біледі  єрі жарылќайды деп, ізгілік, адалдыќ жолын ашады.

Туѓан к‰нніњ ардаќтысын, туылмаќ бар жерде ал, µлмектік боларын, б±л материалдыќ зањ бойынша µмір жолыныњ алмасуы екенін т±жырымдай келе, адам ќай уаќытта, мезгілде, ќай саѓатта жєне минутта туылса, сол дєлдікпен о д‰ниеге аттанатынын таѓы ескертеді.

Ќысќасы «Шипагерлік баяндаѓы» – адам ќай жердіњ топыраѓынан жаралса, сол жерге келіп ќайтыс болады деуін, ѓаламат ќ±пиясы демекпіз.

***

«Шипагерлік баян» адамзатты єдептілікке, таза этикалыќќа, саналы эстетикалыќ танымѓа ‰йретеді. Адамды жамандыќќа бармауѓа, имандылыќќа, Ислам діні тыйым салѓанѓа тиіспеуге тєрбиелейді.

Мысалы: – исламныњ 91-ді жеуден тыйым, 85-ті ішуден тыйым, ћарам мен ћалалды ажыратуды, жетіге тиіспеу, ќырыќ бірге ж±ѓыспау жєне он екіден айырылмау.

1. ЖЕТІГЕ ТИІСПЕУ:

1.  Кµктемде кµктеп келе жатќан µскінге тиіспеу.

2.  Кµктемде кµбеймелі жорѓамаларѓа тиіспеу.

3.  Кµктемде кµрінген ќозѓалыштарѓа тиіспеу.

4.  Кµктемде кµз ашпаѓан шикілікке тиіспеу.

5.  Ќай-ќашан да ќонжатќа тиіспеу (ќонаќ, мейман).

6.  Ќай-ќашан да кµршіге тиіспеу.

7.  Ќай-ќашан да елшіге тиіспеу.

2. ЌЫРЫЌ БІРГЕ Ж¦ЃЫСПАУ:

1.  Ордалы сумањѓа (жыланѓа) ж±ѓыспау.

2.  Жалѓыз аѓашќа ж±ѓыспау.

3.  Суыќ торѓайѓа ж±ѓыспау.

4.  Иендегі (елсіздегі) жалѓызѓа ж±ѓыспау.

5.  Суыќ торѓайѓа ж±ѓыспау.

6.  Алдан µткен абданѓа (кµкжал ќасќыр) ж±ѓыспау.

7.  Елден кеткен забажанѓа (елден ауѓан) ж±ѓыспау.

8.  Пєлелі µртке ж±ѓыспау.

9.  Шыѓулы бетке (биік тауѓа) ж±ѓыспау.

10. Жаралы жыртќышќа ж±ѓыспау.

11. Ќаралы елге ж±ѓыспау.

12. Ашынѓан долыѓа (аш ќасќыр) ж±ѓыспау.

13. Ашыќќан ±рыѓа ж±ѓыспау.

14. Дара жерге (киелі) ж±ѓыспау.

15. Дастарќанѓа ж±ѓыспау.

16. Жетімге ж±ѓыспау.

17. Жесірге ж±ѓыспау.

18. Кесірге ж±ѓыспау.

19. Ењіреген ерге ж±ѓыспау.

20. Арќаны сылдыр ерге ж±ѓыспау.

21. Жатќа кетер ќызѓа ж±ѓыспау.

22. ¤зіњ шыѓар тµрге ж±ѓыспау.

23. Кµктемдегі м±зѓа ж±ѓыспау.

24. ¤тер шыѓар тµрге ж±ѓыспау.

25. Асып ќалѓан (артылып) асќа ж±ѓыспау.

26. Жарасы бар басќасы ж±ѓыспау.

27. Параќ±мар (параќор) ыласќа ж±ѓыспау.

28. Басќа елдік ќарашаѓа (азаматына) ж±ѓыспау.

29. Балатқалы иге (ашыма) ж±ѓыспау.

30. Тµбелесте арашаѓа ж±ѓыспау.

31. Тікені бар аласаѓа ж±ѓысппау.

32. Ќ±ламалы ќ±зѓа ж±ѓыспау.

33. Дєм атасы т±зѓа ж±ѓыспау.

34. Иесіз жатќан малѓа ж±ѓыспау.

35. Киесі бар далѓа (нєрсеге) ж±ѓыспау.

36. Обалы бар торшыѓа (балыќшы) ж±ѓыспау.

37. Залалсыз ќоршыѓа (малшыѓа) ж±ѓыспау.

38. Т‰тін ±шар шањыраќќа ж±ѓыспау.

39. Ырыс келер босаѓаѓа ж±ѓыспау.

40. Даладаѓы µлгенге ж±ѓыспау.

41. Шыдап жерге кµмгенге ж±ѓыспау.

Бабаныњ б±л µсиеттері, ж±ѓыспаулары соќтыќпау, жєбірлемеу, ойрандамау, ќырмау, аялау, абайлау, саќтану, ќорѓау сияќты саќтыќтыњ сегіз т‰йін – не тиянаќтамаѓы шарттыѓын білдіреді. Адалдыњ алды ашыќ, арамныњ арты жар дегендей, бабаныњ ±рпаѓына аќ ж‰р, адал сµйле, таза бол, сонда баќытыња жетесіњ деген рухани болжамын кµре аламыз.

3. ОН ЕКІДЕН АЙЫРЫЛМАУ:

1.  Жарѓылыста жаныњнан айырылма (жаѓаласта).

2.  Аќылыњнан айырылма.

3.  Ел бастаушы кµсеміњнен айырылма (Еркесіз ел, серкесіз шел болмас).

4.  Шешеніњнен айырылма (Тіл – кесілмес атќан оќ).

5.  Кµппен кµресіњ, еліњнен айырылма (¤зіњді зор – басќаны жер деме).

6.  Жаныњды алса да, сырыњнан айырылма.

7.  Жаман деп ќатыњынан, кµшем деп отыныњнан айырылма.

8.  Ризығсыз пенде болмас, даяр асыњ – малдан айырылма.

9.  Аѓайын, туыс, дос-жарансыз кім бар? Болмашќа µкпелеп, досыњнан айырылма.

10.Ќырыќ найза ќарѓы деп, ќараќудай баспанањ ќосыњнан айырылма.

11. Пенде ќару санаты бес ќаруды тастама. Шыбын жаныњ шыќќанша шамысыњнан айырылма.

12. ¤те шыѓар с±м жалѓан, боќшылыќќа ќайырылма.

Б±ныњ бєрі наѓыз кµріпкелдік деуге ќ±ќылымыз да. Бес жарым ѓасыр б±рын жазылѓан б±ндай даналыќ µсиеттері бізді Отанѓа, отбасына, дос, туысќа, с‰йіспеншілік адалдыќќа ‰йретсе, жамандыќтан айырылуѓа жєне наѓыз таза патриотизмге баулитынына тєубе дейік.

***

«Шиапгерлік баян» тарихи ањыз бен ±лыстыќ аталым жµнінде де бір шындыќтыњ бетін ашады. Ќыпшаќ елініњ Ќ±зѓын к‰нбиі (ханы) сексенге келгенде, Хорасандаѓы µз елініњ атаќты шипагері ќара‰зген Жалдашты шаќыртып, «Мен мыњ жасауым керек», – дейді. Сонда Жалдаш к‰нби Ќ±зѓынѓа: «Жаныња 300 нµкер ал да, Орѓаш тауына кµтеріл. 100 нµкерді тау етегіне, 100 нµкерді тау ортасына, ал 100 нµкерді тау басына жете ќалдыр да, µзіњ жалѓыз тау басына шыќ. Б±л ж±ма т‰с мезгілі болсын. Тау басындаѓы ерке б±лаќ суын ішіп, жаѓасында µсіп т±рѓан бес саусаќты жапыраќты, алаќан тєрізді ырыс шµбін таѓамдап ќосып жењіз, мыњ жасайсыз», – дейді. Жалдаш µзі к‰нби Ќ±зѓынды ертіп апарѓанмен, судан ішпеген. Шµптен жемеген. Себебі, Алла маѓан жазбаѓан деп. К‰нби Ќ±зѓын бірден жасарып, шашы ќарайып ќ±лпыра бастайды. Ол ќуанѓанынан таудыњ жоѓарѓы жаѓындаѓы 100 нµкердіњ жанына келіп, ±лы тауѓа шыќтыњдар, ±рпаѓын осында мекендесін, енді «¦лы ж‰збіз» дендер, ортадаѓы 100-ге «Орта ж‰збіз» де, ал тау етегіндегі 100-ге «Кенже ж‰збіз»  немесе «Кіші ж‰збіз» – дењдер деген Жарлыќ шыѓарыпты к‰нби ќ±зѓын. Содан бастап «¦лы, Орта, Кіші ж‰здер» пайда болѓан деп т±жырымдайды. Дегенмен, к‰нби Ќ±зѓын мыњ жасапты. Мыњ жасаѓан к‰нби Ќ±зѓынныњ астынан µсіп шыќќан жас шµп денесін тесіп µтіп, Ќ±зѓын к‰нби тірідей кµмілсе керек. Бір Алланыњ пенденіњ ѓ±мырын ±зартам жєне жасартам десе де, ќ±діреті жетерін білеміз.

***

Шежіре ќалай жазылды, «Алаш» атауы ќалай пайда болды, шын мєнінде алѓашќы дєуірде Созѓаќ пен Ќазѓаќ к‰нби елді басќарѓан, Созѓаќ таќтан ќ±лаѓан соњ, оныњ орнына Ќазѓаќ к‰нби болѓан. Ќазѓаќтыњ ќырыќ арысы болды. Ќырыќ арыс ±лысы жиналысы «Алаш» делінді, той к‰ніњ ±лыстыњ ±лы к‰ні деп атады. Сµйтіп, арыстар к‰нби Ќазѓаќќа елді «ќазаќ» деп атауын ±сынып, содан бастап «Ќазаќ» атауы ќалѓанын дєлелдеуді ¤тейбойдаќ баба µз міндетіне алады. Осы Ќазѓаќ  к‰нби жарлыѓымен ±лт шежіресі толыќтай болмаса да, алѓашќы аталыќ негізі жазылады.

Ќазаќ к‰нби ‰ш к‰н тойлайтын «Наурыз мерекесін» (Ергеу айыныњ 13-15-і, бізше наурыз айы) атап µтуге Жарлыќ шыѓарады. Ќысќасы, шежіре жиюѓа ел ішіне кеткендерден 12000 азамат оралып, ‰ш ж‰зге ортаќ 92 ата ±рпаќтыќ тізімін к‰нби Ќазѓаќќа ±сынады.

Ал, кітаптыњ аќырѓы м±рагерініњ марќ±м єкесі Т‰менбай Ыстанбай±лыныњ шежіресінде (марќ±мныњ жаны жаннатта болсын) кµп ќателік барын мойындаѓанымыз жµн.

¦лы ѓ±лама, ќара‰зген шипагер ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лыныњ «Шипагерлік баянында» кµптеген кездесетін кµне заман сµздерініњ баламасы да, берілгені, кітап оќуда µте пайдалы екеніне риза боласыз.

Осыншама ѓ±мырлы ѓылымнаманы жазѓан ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы 1388-1483 жылдарда болжаммен Ќазаќтыњ Жетісу µлкесініњ Шєлкµдесініњ Айѓайтас деген жерінде туыпты. ¤зі  жазѓандай туѓан жылы Иіртек (¦лу). Руы ¦лы ж‰з, Зарман, Зарман ішінде – Албан. (Алматы облысы, Райымбек ауданы – Б±рынѓы Нарынќол ауданы).

Бір ѓасырѓа жуыќ µмір с‰рген ¤тейбойдаќ баба Єз Жєнібек ханныњ жарлыѓымен жазылѓан «Шипагерлік баянын» 85 жасќа келгенде ханѓа тапсыруѓа ханныњ Аќордасына барѓанда, т±тќиылдан хан ордасын талќан еткен жау (Темір ќайсысы?), Єз Жєнібек ханды да о д‰ниеге  аттандырады. Баба жау ќоршауынан ќашып шыѓып, атыныњ ќоржынына салынѓан бес мыњ беттік ќолжазба «Шипагерлік баянын» µзініњ кіндік ќаны тамѓан Шєлкµдесіне аман єкеледі. Жасы ќартайѓанда, сол кездегі µсиетке сай, ќолжазбаны µзініњ тете туѓан інісі Топайѓа аманат етіп ќалдырады.

Б±дан кейін ±рпаќтан-±рпаќќа ќалдырылып, Топайдан соњ Райымбет, Шыбыл, Ќоњырбµрік, Там, Б±ршаќ би (1827-1828 ж.) бесінші рет, б±дан кейін, ќолжазба 1932 жылы Ќытайѓа Т‰менбай Ыстанбай±лы арќылы µтіп Іле аймаѓы, Текес ауданы, Шиліµзек ауылы) сонда саќталып, 1952 жылдан бастап аќыры кµне тілге, сонда м±ѓалім болѓан Кєтіп екеуі аударып Кєтіптіњ ќолымен ќайта кµшіртіп, ескі н±сќасын толыќ жойып жібереді. Дегенмен, кµптеген бєйіттерді тастап кеткен. Марќ±м Кєтіп аѓартушы ѓана емес, Албанѓа атаѓы шыѓып, ќазаќќа танымал болѓан Єсел аќынмен айтысќа т‰скен аќын да жєне бір жерде т±рѓан екен.

Кітаптыњ аќырѓы м±рагері Н±ртай Т‰менбай±лы. Осы Н±ртайдыњ ќолынан 1968 жылы Ќытайдыњ «ќызылдары» тартып алып, µртеп жіберген. ¤рттіњ ішінен Н±ртай 1095 беттін к‰йік беттерін алып шыќќан. Арада жиырма ‰ш жыл тастап барып, Н±ртай алтыншы рет кµшіріп, арап ќарпінде баспадан шыѓады. ¤рдегі аѓайындардыњ ерен ењбегіне жєне єлем халќыныњ бестен бірінен астам ±лы ќытай халќы бірінші болып танып, єрі мойындап бас июімен ќазаќ халќыныњ ѓылымына деген ќ±рмет болѓанына да тєубе дейік, аѓайын.

Ѓ±лама дала ойшылы, жаћангер шипагер ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лыныњ ќайда оќып білім алѓаны белгісіз болѓанымен, оныњ қасиетті Ќ±ран Кєрімнен, шыѓыс елдері ѓылымынан жєне шыѓыс ѓ±ламалары ќатарындаѓы ќазаќ жерінен шыќќан єл-Фараби, Ж‰сіп Баласаѓ±ни т.б. ењбектерімен артыѓы жырауыл, сµйлеуіл, шижамалада ѓана. Сонымен ќоса ‰шеуімізге ортаќ тењдік «Шопан ‰сті бозторѓай ±яламдыќтап ж±мыртќаламаќ», – деп т±жырымдайды.

Ѓ±лама ѓалым ¤.Тілеуќабыл±лыныњ медициналыќ психологиялыќ, терминдік кµзќарастары грек ойшылдары Гиппократ, Аристотель ќазаќ жерініњ ±лы ѓ±ламалары єл-Фараби, Ж.Баласаѓ±ни т.б. ойларымен, т‰йіндерімен сабаќтасып, ±штасып жататындыѓы, оныњ ењбегінде ѓылыми медицина талаптары саќталѓандыѓын айќындайды.

Б±дан сонау орта ѓасырдыњ µзінде ќазаќ халќыныњ ілімі мен білімініњ жоѓары дењгейде екенін ѓ±ламаныњ «Шипагерлік баян» атты энциклопедиялыќ ењбегі дєлелдеп бере алады.

Ќазаќ сахарасыныњ Жетісудай киелі µлкесініњ табиѓаты с±лу Шєлкµдесініњ Айѓайтасында туып, балалыќ дєурені мен кєрілік ѓ±мырын аќырѓы демі біткенге дейін µзі туѓан жерінде µткізген елініњ д‰лділі, еркесі, ѓ±мырлы ѓ±ламасы болѓан ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы орындалмай ќалѓан арманын:

Д‰ние бір ќисыќ жол б±рањдаѓан,

Баќ ќайтса, басќа дєулет ќ±ралмаѓан.

Басыња таудай ауыр ќайѓы т‰ссе,

Несібі жазып ќойѓан бір Алладан, – дегеніндей, «Шипагерлік баянныњ» ѓ±мырнамасы бес ѓасыр µткенде ќайта басталды. «Шипагерлік баян» арќылы халыќ емшілігініњ ѓылыми негізіне  жол ашылды. Єлі де талай ќ±пиялардыњ ашыларына да к‰мєн жоќ.

¦лы ѓалым, ќара‰зген шипагер ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лыныњ ‰лкен кµрегендігімен µзі айтќандай: «Менен ±рпаќ ќалмаса да, к‰ндердіњ к‰нінде мені єлемге єйгілейтін «Шипагерлік баяным» артымда ќалмаќ» деген арман-‰міті аќталды. Жаратушы иеміз Л±ќпан хакім мен Ќыпшаќ к‰нбиі Ќ±зѓынѓа мыњ жас сыйлаѓандай, ¤тейбойдаќ бабаныњ «Шипагерлік баянына» мєњгілік µлмес, ѓ±мырлы шарапатты µмір бергеніне Аллаѓа рахмет айтамыз. Б±л да єруаќты бабаныњ ењбегініњ ризѓысы мен несібесі болмаќ. Кітап баспадан шыќќаннан соњ кітаптыњ ќ±ндылыѓымен танысушылар мен ѓалымдарымыз зерттеулерін бастады. Шын ќ±лшына оќыѓан  адам «Шипагерлік баянныњ» кез келген бетінен, тарауынан дара бір ѓылымныњ негізін табарына к‰мєн жоќ. Мен бірнеше рет кітапты оќып отырып, оныњ жоќ болѓан (µртенген) беттері бардай сезіндім де. Єрі µзіњді-µзіњ емдеп, кемшілігінді тауып, біліміњді µсіріп отырасыњ да. Кемењгер баба ‡йсін Тµле би айтќандай:

Атадан ±л туса игі,

Ата жолын ќуса игі.

¤зіне келген ±ятын,

¤зі біліп т±рса игі –

дегендей, ¤тейбойдаќ бабаныњ егеменді елініњ, кµп салалы ѓылымдарыныњ, оныњ «Шипагерлік баянын» б‰гінде єлем ѓылымы ќалай таныса, ±рпаѓы одан жоѓары асќаќтатарына сенім зор. Бєрімізге Алла таѓала аќыл, бірлік, ќуат жєне ынтымаќ берсін. Ѓасырѓа жуыќ ѓ±мырлы µмір, ќиын кезењдерді бастан µткерген ѓ±лама ¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы µзініњ Шалкµдесініњ ќырат-ќырат биік м±наралы тауларына, алыстан кєрі тарлан кµздерініњ жанарын ќадалта ќарап, µткенін бір еске ала отырып, кµз алдынан µткен µмір жолын саѓымдай тізбек-тізбегімен жіпке тізе µткізе келе, бір к‰рсініп алып, телем±нарадай екі елдіњ ортасында ќорѓан болѓан, табанын талай тасы тілген Айѓайтасымен ќимастыќпен ќоштасќан шыѓар. Мен кµз ж±мѓанмен, сен биігіњді  жоѓалтпассыњ, меніњ рухым сеніњ тµбенде мєњгі ќалыќтап, сеніњ де атыњды мєњгі єлемге паш етсін деп армандаса, б±л б‰гін шындыќќа айналады. Баба ѓ±мырындаѓы жалѓыз жан серігі, ±рпаѓы єрі туысы болѓан «Шипагерлік баянымен» мєњгі айырылысарда, кµзі жасќа толып, ќол-аяѓы дірілдеп, денесі ќалтырап т±рып жазѓан аќырѓы болашаќ ±рпаѓына аманат сµзі:

Ой, д‰ние-ай!

Іске аспады, арманы, ќарањ ќалды,

Шыњ басына шыѓарда арандалды.

¤тейбойдаќ ќойыпты атымды єкем,

Жаман ат, жаман ырым мазамды алды.

Ќалмады ±рпаќ, ¤тейбойдаќ аяњдалды,

Мені µшірмес «Шипалыќ баян» ќалды

Б±л да меніњ ±рпаѓым жµн білгенге,

Тілкімменен жалѓасќан аян ќалды, –

 деп, баба ж‰регін жылатќан зарлы ‰нніњ бес жарым ѓасырдан кейін, ќуаныш символына  айналуына ‰лес ќосќан, екі елдіњ ќазаќы ќанды азаматтарына баба рухы риза болсын!

«¤лгеніміз тіріліп, µшкеніміз жанѓанына» бір Аллаѓа рахмет айтайыќ, аѓайын!